Heilig

Iets ‘heilig’ noemen is één ding. Twee nogal verschillende zaken ‘heilig’ noemen is iets anders. Je kunt je afvragen of dat laatste wel kan.

Als iemand zegt “Mijn auto is heilig voor me”, en twee zinnen later “Mijn gezin is heilig voor me”, willen we dan eigenlijk niet weten wat ten diepste heiliger is voor hem, bijvoorbeeld als hij moet kiezen tussen zijn auto en zijn gezin?

Merkwaardig genoeg lijkt er in de Joodse cultuur wel zoiets te bestaan als een dubbele heiligheid. Enerzijds zijn de overgeleverde teksten duidelijk: de geboden van Sinaï zijn heilig, het volk dient een heilig volk te zijn.

Anderzijds: er is geen andere niet-Christelijke bevolkingsgroep of religie die met zoveel vuur de doorbraak heeft verwelkomd van de gelijkwaardigheid van mensen en volkeren en van mensenrechten. Juist als bevolkingsgroep hebben, sinds de Verlichting aan het einde van de 18e eeuw, de Joden in meerderheid de ideeën van universele vrijheid, gelijkheid en broederschap in hun hart gesloten.

Ook Christenen deden dat. Sterker nog, die ideeën kwamen op in een Christelijke samenleving. Maar de overheersende trend binnen die groep bleek te zijn dat de ene vorm van heiligheid (de Christelijke) werd ingewisseld voor de andere (de humanistische en Verlichtingsideologie). Grootschalige secularisatie was daarvan het gevolg, zonder het probleem van een dubbele heiligheid.

Dubbele heiligheid is voor Moslims in meerderheid ook niet aan de orde. De Verlichtingsideeën lijken hen vooralsnog niet bijzonder aan te spreken. Zeker niet in de mate waarin Joden daarvoor warm konden en kunnen lopen.

Je kunt zeggen: Joden liepen daar zo warm voor omdat die ideeën hielpen om een einde te maken aan de feitelijke achterstelling van Joden in de samenleving en hun emancipatie mogelijk maakten. Ik denk dat die factor inderdaad belangrijk heeft bijgedragen aan de Joodse sympathie voor de Verlichtingsideeën.

Maar naar mijn overtuiging omarmden Joden de universele verlichte ideeën ook omdat zij daarin een type heiligheid herkenden dat deed denken aan de heiligheid van de eigen particularistische Joodse traditie. Denk aan de opdracht tot verbetering van de wereld (tikkoen olam) of aan de hoge waarde die aan een mensenleven wordt toegekend.

Wat niet wil zeggen dat die twee typen heilige zaken – de universalistische en de particularistische – naadloos in elkaar overgaan. Daarom blijft de vraag hangen: kun je twee dingen tegelijkertijd heilig noemen?

Zie ook Bestemming bereikt en Heilig vuur