Iets kleins

De workshop Denken voor een ander onderzoekt wat er gebeurt als de ene mens denkt voor de andere mens, die ander dat niet leuk vindt en de denker zich dan plotseling schaamt. Het is alsof hij een grens van die ander heeft overschreden.

Soms, nadat deelnemers aan de workshop twee uur lang intensief gesproken hebben over dat verschijnsel ‘denkschaamte’, dan merken ze op: “Maar het is wel iets heel kleins hè?”

Dat klopt, we hebben het dan gehad over confrontaties van vaak niet langer dan een split second, tussen niet meer dan twee mensen, en vaak ook nog naar aanleiding van iets ogenschijnlijk onbenulligs. De grensoverschrijding die het denken voor een ander met zich mee kan brengen is namelijk op die momenten het heftigste voelbaar. Als de denker aan het gezicht van zijn gesprekspartner ziet: nu ga ik te ver, terwijl ik het zo goed bedoel – dan slaat de denkschaamte indringend toe.

En dat maakt het kleine meteen heel krachtig. Daar gebeurt ook filosofisch gezien iets heel belangrijks: het denken – juist ook het goedbedoelende, euforische denken – maakt kennelijk brokken. En het denken komt daar niet zelf achter, maar heeft kennelijk iets van buiten nodig om zich daarvan bewust te worden. De autonomie waar we zo graag in geloven redt het niet zonder heteronome momenten.

Hoe groot dit thema dan onmiddellijk wordt kan blijken uit de politieke geschiedenis van de twintigste eeuw. Met name de ontwikkelingen binnen de verschillende communistische experimenten geven te denken. Goede bedoelingen kunnen de oorspronkelijke communistische voortrekkers niet ontzegd worden, en denkkracht ook niet. Maar tegelijkertijd is afschuwelijk duidelijk geworden dat het ongecorrigeerde geloof in eigen denkkracht en in de eigen definitie van de wereld monsters baart. Ook al heb je met iedereen het beste voor. Als de corrigerende kracht van dissidenten wordt genegeerd of uitgeschakeld toont het denken zijn gewelddadige kant.

Verwaarlozing van de denkschaamte is dus levensgevaarlijk. Levinas heeft er zijn levenswerk van gemaakt om te wijzen op dat gevaar. Hij benadrukte het gewelddadige karakter van het denken en plaatste de corrigerende kracht van de denkschaamte daartegenover. Voor hem waren het grote van de twintigste-eeuwse politieke verschrikkingen en de ontkenning van het kleine alledaagse verschijnsel denkschaamte regelrecht met elkaar verbonden.

Zie ook Jaap Goudsmit, Voor en tegen schaamte, Gewaagd en Eigenzinnig