Hobbes of Locke?

Ik zou er niet graag willen wonen, in Rusland, in Iran, in Turkije. Vanwege het autocratische, zo niet theocratische karakter van de regimes daar, vanwege het verplichte patriottisme en de gebrekkige rechtsbescherming voor het individu.

Maar het kan erger: als in een land ook nog eens een enigszins gereguleerd centraal gezag ontbreekt, zoals in Irak, Syrië en Libië, dan ben je bovenop die genoemde ellende nog uitgeleverd aan de willekeur van rivaliserende bendes en stammen die hun eigen territoria afbakenen en onderling oorlog voeren. Dan ben je beland in een oorlog van allen tegen allen.

Waarschijnlijk hebben Rusland, Iran en Turkije baat bij hun eeuwenoude imperiale tradities. Het zal geen toeval zijn dat deze landen, die al vele eeuwen een gecentraliseerd gezag kennen, intern niet de chaos beleven die de min of meer kunstmatig in de 20ste eeuw gecreëerde staten Irak en Syrië nu meemaken. Zodanig dat op dit moment precies de landen met die oude imperiale tradities zich in Kazachstan buigen over de vredeskansen in Syrië.

In zekere zin is deze constatering een bevestiging van Thomas Hobbes’ theorie over staatsvorming: volgens hem is een sterke staat nodig om de natuurtoestand waarin allen tegen allen vechten te boven te komen, desnoods met behulp van een dictatoriale staatsmacht.

Daarvan denk ik ook altijd: ik zou er niet graag wonen, in zo’n hobbesiaanse dictatuur. Geef mij maar een land waar de ideeën van John Locke (zo’n halve eeuw na Hobbes) serieus worden genomen. Locke waarschuwde tegen te grote staatsmacht en bepleitte de noodzaak van bescherming van individuen tegenover de staat. Of een land waar de staatsmachten van elkaar gescheiden zijn volgens de ideeën van Montesquieu (van weer een halve eeuw later). Gelukkig woon ik in zo’n land.

Maar als ik in Syrië of Libië zou wonen, en de ideeën van Locke, laat staan Montesquieu, tien bruggen te ver zouden zijn, dan zou ik toch maar weer beginnen bij Hobbes. Ik zou een sterk centraal gezag bepleiten. Want anders ben je helemaal aan de wolven overgeleverd.

Zie ook Failed States

In de ban van de buitenstaander

Vorige week overleed de grote Pools-Joods-Britse socioloog Zygmunt Bauman. Hij was vooral bekend om twee thema’s die hij met grote eruditie en diepgang in verschillende boeken uitwerkte: de relatie tussen de Westerse rationaliteitscultuur en de Sjoa, en de ontworteldheid van het moderne individu, die vrijheid maar ook onzekerheid met zich meebrengt.

Van Bauman heb ik niet alle vijftig boeken in de kast staan, maar toch wel een stuk of zeven. Die gaan allemaal in op het eerstgenoemde thema, de rationeel-industriële manier waarop de Sjoa werd gepland en uitgevoerd. Ik las ze in de jaren negentig, geïntrigeerd als ik was door de systematisch volgehouden buitenstaandersblik die hij had, en die het gevolg was van enerzijds antisemitisme en anderzijds zijn eigen keuzes. Als Jood moest hij in 1939 vluchten voor Hitler en in 1968 voor het Poolse communistische antisemitisme van Gomolka. In 1968 week hij uit naar Israël, maar de stemming daar beviel hem niet en in 1971 streek hij neer in Engeland, waar hij tot 1992 sociologie doceerde in Leeds.

De buitenstaandersblik verschafte zijn boeken een permanente scherpte, en daarbij schreef hij in een voor mij meeslepende stijl: iedere zin is geladen met betekenis en tegelijkertijd goed gecomponeerd en soepel lopend. Soms zelfs té soepel, of te coherent, waardoor je met een zekere dwingendheid naar Baumans conclusies wordt geleid. Maar fascinerend was het wel.

Daar kwam bij dat hij in zijn werk destijds gebruik maakte van inzichten van Levinas. De manier waarop hij dat deed vond ik niet geheel overtuigend, maar het vergrootte voor mij beslist de aantrekkelijkheid van zijn werk.

Al die fascinaties gecombineerd deden mij in 1998 besluiten Bauman eens op te zoeken voor een interview. Daarvan herinner ik me primair nog zijn vriendelijke en welwillende houding, de zalmhapjes en de wodka, maar verder ook de aanblik van de tuin van zijn huis in Leeds: volstrekt overwoekerd door fors uit de kluiten gewassen struiken en bomen. Deze tuin belichaamde Baumans min of meer principiële afwijzing van de gangbare rationeel-hygiënische inrichting van de openbare en particuliere ruimte, en was daarmee een statement.

Een intrigerende man is heengegaan.

Zie ook Levinas en egoïsme

Trump en Von Clausewitz

Van de Pruisische generaal Carl von Clausewitz (1780-1831) komt de uitspraak, gedaan in zijn boek Vom Kriege, over oorlog als “de voortzetting van politiek met andere middelen”. Daar wil hij mee zeggen: waar de gebruikelijke middelen van de buitenlandse politiek falen, blijft de oorlog als enig machtsmiddel over.

Voor zover zich rondom Donald Trump enige contouren beginnen af te tekenen laat zich in verband daarmee Von Clausewitz’ uitspraak misschien wel als volgt parafraseren: “Politiek is de voortzetting van zakendoen met andere middelen”.

Die parafrasering wordt ingegeven door een aantal stellingnames die Trump tot nu toe naar buiten heeft gebracht. Die lijken te wijzen op een buitenlandse politiek die vooral economische belangen moet bevorderen. Dat zijn Amerikaanse belangen, benadrukt Trump, maar die lijken aardig samen te vallen met Trumps eigen economische belangen.

Bijvoorbeeld de toenadering die Trump zoekt tot Poetin, en zijn vergoelijking van de Russische inbraken in Amerikaanse digitale systemen, kunnen in verband gebracht worden met de grote nog niet geëxploreerde olie- en gasvelden in Noord-Oost Rusland waar Trump een oogje op heeft laten vallen. De benoeming van de oud ExxonMobil-baas Rex Tillerson tot minister van Buitenlandse zaken bevestigt dat vermoeden. Het lijkt wel alsof hier een wereldwijd netwerk in de maak is van zelfingenomen supermachtigen die over grenzen heen bij elkaar de eigen machtslust en hebzucht herkennen en daar het maximale gewin uit willen trekken. De ouwe-jongens-krentenbrood van deze wereld.

Omgekeerd lijkt Trumps retoriek tegenover China vooral ingegeven te worden door China’s eigenzinnige economische strategie. Die schaadt, bijvoorbeeld door dumpingspraktijken, inderdaad de Amerikaanse economie, maar staat ook Trumps zakenimperium in de weg. Je moet er niet aan denken dat door de koppeling van zakendoen met politiek ook die andere koppeling, van politiek met oorlog, weer geactiveerd gaat worden.

Nu is het wel zo dat Trump zijn eigen zakelijke belangen niet rechtstreeks met politieke middelen mag behartigen. Maar zijn er niet genoeg wegen om dat op een indirecte manier toch te doen? Hij stapt zelf als baas uit de zaak, maar verkoopt zijn aandelen niet en zijn zoons komen in zijn plaats. Linke soep.

Duiding

Het is nog niet zo eenvoudig voor de wereld heden ten dage om Joden, Jodendom en Israël te duiden. De duidingen die ik de laatste twee weken voorbij zag komen, waren onderling dan ook zeer verschillend.

Er was natuurlijk, zo rond Kerstmis, het traditionele geluid. Dat werd deze keer vertolkt door priester Antoine Bodar, die in een interview nog eens memoreerde dat het Oude Testament, met zijn vele gewelddadige verhalen, achterhaald is door de boodschap van liefde van Jezus Christus. Kijk, dan wordt de Israëlische problematiek ook ineens een stuk overzichtelijker.

De associaties van Titus Muizelaar, regisseur van de opvoering eind december van Junglebook door het ISH Dance Collective, met het Oude Testament waren niet veel anders dan die van Bodar: “We brengen geen Disney-sprookje met een koddige beer, maar baseren ons op de oorspronkelijke vertellingen uit The Jungle Book van Rudyard Kipling uit 1894, die veel rauwer en heftiger zijn. Het is een oudtestamentisch verhaal dat verwijst naar de schepping van de wereld en de moraal van oog om oog, tand om tand”. Maar Muizelaar is, anders dan Bodar, origineel in zijn overtuiging dat het niet aangaat weg te kijken van de rauwe realiteit en dat je zelfs kinderen niet alleen maar zoete sprookjes voorzet.

Vervolgens oordeelde de Veiligheidsraad van de VN op 23 december dat de bezetting door Israël van de Westbank illegaal is. Persoonlijk vind ik deze duiding niet zo ingewikkeld, de raad heeft op dit punt gewoon gelijk. De aandacht die hiervoor bestaat in de VN (in 2016 gingen twintig VN-resoluties hierover, tegen nul over Syrië) is natuurlijk wel buiten alle proporties.

Met betrekking tot die kwestie doet Donald Trump helemaal niet aan duiding, kreeg ik de indruk, die is gewoon pro-Israël.

Ten slotte kreeg ik een zinnetje onder ogen van Heidegger, uit de onlangs gepubliceerde correspondentie met zijn broer (van 1931 tot 1946), met weer een heel eigen duiding van Jodendom en Joden. Zij hoeven, zegt hij, “bij alle machtsontplooiing nergens deel te nemen aan krijgshandelingen, terwijl ons Duitsers niets anders overblijft dan het beste bloed van de besten van het eigen volk te offeren”.

Het kan niet anders of Heidegger zou zich, als hij nu leefde, enthousiast in het Trump-kamp geplaatst hebben. Maar ingewikkeld blijft het.

Zie ook Soms is het even niet zo moeilijk