Zo hebben bijvoorbeeld mijn favoriete filosoof Emmanuel Levinas en de wetenschapsfilosoof Bruno Latour opmerkelijk veel thema’s met elkaar gemeen. Maar van een ontmoeting tussen die twee is mij niks bekend. Kennelijk zitten die thema’s in de Parijse lucht van die periode.
Twee daarvan wil ik op deze plaats belichten omdat in de uitwerking ervan Latour en Levinas een zekere verwantschap vertonen. Het gaat allereerst om hun terughoudendheid in het doen van generaliserende uitspraken, omdat ze die gewelddadig vinden; en vervolgens om hun pleidooi om beter te luisteren naar individuele mensen (en bij Latour: ook naar individuele dingen).
Voor wat betreft het eerste: Latour legt uit dat, wanneer men in de moderne opvatting van wetenschap – zowel natuurwetenschap als geesteswetenschap – op zoek gaat naar verklaringen voor verschijnselen, er één verklaringswijze met afstand favoriet is. Dat is de universeel geldige verklaring, die werkt door het aanwijzen van een generieke oorzaak voor een verschijnsel.
In een voorbeeld voert hij een student op die de opdracht krijgt om het handelen van medewerkers in een bepaald bedrijf te bestuderen. Bij de verklaring van hun gedrag behoort de student volgens de opdracht niet stil te staan bij de overwegingen van individuele medewerkers, “you should go directly to the cause”. Want dat is wat er volgens de theorie van de modernen moet gebeuren: zoek een algemeen geldige verklaring, en leg die als een mal over het gedrag van de medewerkers. Latour wijst erop hoe hieruit het effect van niet serieus genomen medewerkers direct volgt: “See, what you are really telling me is that the actors in your description make no difference whatsoever”.
Dat laatste is wat Levinas ook bezighoudt. Levinas benadrukt voortdurend hoe destructief de Westerse neiging tot rationaliseren en generaliseren is voor individuele mensen. Beiden leggen daarbij de verbinding tussen generaliseren en de wil van de mens tot het beheersen van zijn omgeving, met gewelddadigheid als gevolg.
Een verschil tussen Levinas en Latour op dit thema is dat de laatste in zijn sociologische onderzoeken en essays de concrete werkelijkheid heel nabij komt, en niet alleen op theoretisch niveau blijft.
Voor wat betreft het tweede thema: zowel Latour als Levinas drukt ons op het hart beter te luisteren, en onze vooronderstellingen en aannames bij te stellen op grond van onze ontmoetingen met de buitenwereld. In de woorden van Latour, en aansluitend op het vorige thema: “Let the actors have some room to express themselves”.
Voor Latour betreft dat dingen en mensen. Daarom neemt hij ook dingen en gebeurtenissen in bescherming tegen de modernen in wetenschap en politiek, want die modernen “spreken namens de feiten, maar laten de feiten niet ‘voor zich’ spreken”.
Voor Levinas geldt de oproep tot luisteren specifiek voor het luisteren naar mensen, niet naar dingen. Maar hij zou zich heel wel hebben kunnen vinden in de manier waarop Latour dat in de zojuist genoemde uitspraak verwoordt.
Als hij Latour ontmoet en gehoord zou hebben.
Zie ook Levinas en Bergson en Werk en Reflectie over Bruno Latour
Posts
Hallo Naud,
BeantwoordenVerwijderenTwee kanttekeningen bij deze column. Mijns inziens is de stelling dat het generaliseren van gedrag, het marginaliseren van het individue, met als effect dat medewerkers zich niet serieus genomen voelen, op zich niet weer een generalisatie? Waarmee ontkent wordt dat er wel degelijk generiek (verklaarbaar) gedrag is, zeker daar waar het biologische of genetische bepaalde reacties betreft?
Ja, ik snap wat je bedoelt, in die zin is iedere uitspraak weer een generalisatie, ook als je zegt dat je beter niet kunt generaliseren.
BeantwoordenVerwijderenEn inderdaad, er zijn wel degelijk biologische of fysiologische wetmatigheden. Een mens kan niet zonder eten, bijvoorbeeld. Het punt is eerder dat we, uit beheersingsmotieven, het generaliseren uitbreiden op terreinen waar het helemaal niet past. En dat op grote schaal.
Dank voor je reactie op mijn reactie.
BeantwoordenVerwijderenIk ben inmiddels, na het lezen van vele van jouw bespiegelingen, geinteresseerd of jij zelf een eigen filosofie hebt, in plaats van al jouw kanttekeningen bij andermansen ...
Dat is een prikkelende vraag. Voor zover ik een eigen filosofie heb gaat die over denkschaamte, en de menselijke behoefte aan echt contact. Dat is terug te vinden in mijn boek "Schaamte en verandering", in de workshops die ik geef, en flardsgewijs in de blogberichten. Ik zou dat best nog een keer systematischer willen opschrijven, maar dan moet ik wat meer tijd hebben.
BeantwoordenVerwijderen