Die moeilijke Levinas

Je hoort vaak zeggen dat Levinas zo’n moeilijke filosoof zou zijn. “Ik snap gewoon niet waar hij heen wil”, zeggen mensen dan.

Ik denk dat het wel meevalt met die moeilijkheid van Levinas. En dat, als zijn teksten toch als lastig worden ervaren, dat meer te maken heeft met het contra-intuïtieve, de dwarsheid en het oncomfortabele van zijn gedachten.

Er is namelijk een set van door velen van ons dagelijks gehanteerde en als vanzelfsprekend beschouwde uitgangspunten die voor logica doorgaan. En bij die punten zet Levinas vraagtekens. Inhoudelijk gezien is dat niet zo ingewikkeld, bij nader inzien is vaak de logica van zijn vraagtekens overtuigender dan die alledaagse logica.

Het probleem ligt eerder in het contra-intuïtieve karakter van Levinas’ logica. Die staat soms dwars op de logica van de zelfhandhaving. En juist díe voelt in het sociale en maatschappelijke verkeer in eerste instantie als ontwijfelbaar. Als een filosoof daar iets anders tegenover zet voelt dat raar aan.

Ik geef een paar voorbeelden van het gangbare soort goede raad, aansporingen en streefrichtingen die, afgaande op hun dagelijkse verschijnen, door ons kennelijk als logisch worden beschouwd. Van ieder voorbeeld wil ik vervolgens laten zien dat die logica misschien schijn is en dat ontmaskering van die schijn helemaal niet zo moeilijk is. De échte moeilijkheid, zo is dan de conclusie, zit kennelijk ergens anders, namelijk in het emotioneel toelaten van een andere logica.

Een eerste voorbeeld is de aanprijzing van een cursus  “Excellent manipuleren en beïnvloeden” zoals je die regelmatig in kranten en managementbladen kunt tegenkomen. Met een wervende tekst erbij zoals  “Volg deze cursus en win voortaan iedere discussie!”

Puur logisch gezien is dit laatste al onmogelijk. Want als dat aan alle cursisten wordt beloofd en ze gaan onderling met elkaar in discussie, dan zal de belofte niet kunnen uitkomen. Dus een dergelijk streven is gedoemd net zoveel problemen op te roepen als het oplost. Het is niet zo moeilijk om dat in te zien.

Maar wat in het zinnetje  “Volg deze cursus en win voortaan iedere discussie!” óók doorklinkt is het onderliggende waardestelsel, en dat is zoveel hardnekkiger dat we dat niet zo snel zullen loslaten. Daarbij gaat het namelijk om de diepgewortelde gedachte dat mensen voortdurend elkaars concurrenten zijn. Mensen zijn wolven voor elkaar. Als Levinas deze ‘ontologie van de oorlog’ ter discussie stelt, aarzelen we of hem zullen volgen. Dan wordt hij al gauw te moeilijk.

Een tweede voorbeeld is de bedrijfscultuur die wij in veel organisaties met elkaar creëren door elkaar voor te houden om “professioneel te blijven”, “emoties op afstand te houden”, methodisch te werken en vooral niet over moeilijke dingen te praten.

Het is niet moeilijk om in te zien dat werkvloeren op deze manier steriele plekken worden, waar contacten verbleken tot een schijnvertoning, en het hart uit de zaak verdwijnt. Dat is een logische conclusie, en die wordt door veel onderzoek bevestigd. Vandaar ook dat het ene na het andere managementboek komt met het recept: bestrijd de corporate silence, rommel minder langs elkaar heen. “Zorg voor meer en vooral échte communicatie, écht contact”.

Deze voor de hand liggende zaken heeft Levinas ook op het oog als hij spreekt over het waagstuk van echte communicatie. Waar hij wellicht weer lastiger te volgen wordt is wanneer hij zegt dat die goede communicatie altijd elementen van schaamte en schuld zal impliceren, wil die communicatie tenminste de naam waard zijn. Daar wordt het dus meteen weer wat weerbarstiger – zeg maar: moeilijk – bij Levinas.

Wel krijgt hij voor deze laatste gedachte ineens steun uit onverwachte hoek. Een blad voor managementethiek publiceerde onlangs een artikel waarin staat dat de bereidheid tot excuses van leiders aan hun medewerkers voor gemaakte fouten aantoonbaar positieve uitwerking heeft op de emotionele gezondheid van bedrijfsmedewerkers en de onderlinge relaties.

Levinas is gewoon net zo moeilijk als excuses maken.

Zie ook Resultatitis, Soorten overleg en Gewaagd