Behapbaar

Het is niet overdreven om te zeggen dat in ons land, tot op de dag van vandaag, de Tweede Wereldoorlog gehanteerd wordt als een onwrikbaar ijkpunt voor goed en kwaad. Het gehele na-oorlogse tijdvak van bijna zeventig jaar wordt, in moreel opzicht, gedomineerd door dat thema. Soms aangesneden door opinieleiders, zoals Boebie Brugsma, die goed wisten waar ze het over hadden, soms door zelfbenoemde bewakers van de moraal zoals Hugo Brandt Corstius of Jan Blokker. En ook wel aangeroerd door consciëntieuze burgers die zich afvroegen of ze genoeg gedaan hadden of zeker wisten dat ze niet genoeg gedaan hadden, zoals mijn vader.

In de geschiedschrijving kwam de preoccupatie met zwart en wit duidelijk tot uitdrukking in de officiële Geschiedenis van het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog van Loe de Jong. Op basis van die boeken leek je messcherp onderscheid te kunnen maken tussen de landgenoten die zich goed en die zich fout gedragen hadden. De Tweede Wereldoorlog werd een ultiem ijkpunt.

Door de daarop volgende generatie historici, ruim genomen die van Hans Blom en Chris van der Heijden, werd dat goed/fout schema terecht genuanceerd. Het werd duidelijk dat veel Nederlanders in die kwade dagen probeerden er nog het beste van te maken en zich er doorheen gemodderd hebben.

Maar die nuancerende benadering houdt ook iets onbevredigends, want er zíjn natuurlijk vreselijke dingen gebeurd, en meer dan eens naast de deur. Daar moet je toch wat mee?

Probleem is dat je er niet veel mee kunt, het is te groot. Hier stond een almachtig en ijzingwekkend  kwaadaardig staatsapparaat tegenover kleine en onmachtige individuen. Je probeert je voor te stellen wat je zelf zou hebben gedaan. Maar juist dan slaat een gevoel van onmacht en  frustratie toe. Want wij zitten in de spagaat tussen een bijna absoluut moreel ijkpunt uit het verleden en ons huidige gemakkelijke humanisme.  De kloof tussen onze pretparksamenleving  (“hier gebeurt nooit iets”, gelukkig hebben we Rutger Castricum nog) en een misdadig regime is voor ons voorstellingsvermogen nauwelijks overbrugbaar.

Je zou willen dat je kon oefenen om voorbereid te zijn op het soort moreel verwerpelijke situaties als die van de Tweede Wereldoorlog. Maar dan zonder je daarvoor in een Derde Wereldoorlog of in Syrische of Iraanse toestanden te hoeven storten. Het is goed om je de vraag te stellen: wat zou ik doen in zulke omstandigheden, maar niet direct aanbevelenswaardig om die omstandigheden op te zoeken.

Nu hoeft dat ook niet, want daar schiet ons het mesoniveau te hulp dat ik in een vorig blogbericht heb omschreven als het niveau van samenleven dat zich bevindt tussen de staat (het macroniveau) en het individu (het microniveau). Het is het niveau van buurtschappen, arbeidsorganisaties, sportverenigingen enzovoorts. Wel aanwezig in de publieke ruimte, maar aan elkaar hangend van meer of minder formele persoonlijke relaties.

Goed beschouwd vertonen zich op dat niveau alle morele verschijnselen die we kennen van oorlogssituaties op het macroniveau. Strikte loyaliteit, dubbele loyaliteit, Joodsche Raad-achtige dilemma’s, sabotage, verzet, schijngedrag, autoritair gedrag: het is er allemaal. Zelfs – of juist - in bureaucratische organisaties lopen de emoties vaak huizenhoog op  (of zou dat alleen in Amsterdam zo zijn?) en de woorden ‘geweld’ en ‘verdriet’ misstaan bepaald niet in deze omgevingen.

Door het opzoeken van het mesoniveau verlaat je het macroniveau waarop de polariteiten onoverbrugbaar zijn: die van een absoluut ijkpunt en een irrelevante alledaagse werkelijkheid. Die dualiteit moet je achter je laten want die is in zekere zin vals. Niets is alleen goed of alleen slecht of alleen neutraal, want alle moraliteit is ambigu. Maar daar kom je alleen maar achter door ermee te experimenteren. En als individu kun je dat experimenteren niet of nauwelijks doen op het macroniveau, zo leren ons de ervaringen van de Tweede Wereldoorlog en van de Syrische en Iraanse rebellen – tenzij je uitzonderlijk moedig bent.

Voor minder heldhaftigen biedt het mesoniveau een beter oefenterrein voor het omgaan met de morele dubbelzinnigheden in ons leven. Op het mesoniveau is de schaal kleiner en zijn de gevolgen iets beter te overzien. De afstanden tussen machthebbers (bazen) en onderdanen (medewerkers) zijn wat kleiner, de reikwijdte van de zeggenschap wat minder totaal, de bereikbaarheid van beschermende instanties eromheen wat beter. Het experimenteert lekkerder op een behapbare schaal. 

Zie ook Lang leve het mesoniveau