vrijdag 16 augustus 2019

‘De mens’


Het boek heb ik nog niet gelezen, maar dat hoeft ook niet als je naar aanleiding van de bespreking ervan al veel hebt op te merken.

Dat is bij mij het geval met de recensie door Sofie Messeman van het boek Van zichzelf bevrijd van Renée van Riessen over mijn favoriete filosoof Emmanuel Levinas. De recensie draagt de stellige kop De mens wordt voor alles geraakt door de dood van de ander, en Messeman ontleent die stelling aan Van Riessens uitspraak in het boek dat “Levinas suggereert dat de vrees voor het sterven van de ander weleens de meest fundamentele ervaring van de sterfelijkheid zou kunnen zijn, zodat de opgave om goed voor de ander te zorgen wezenlijk is”.

Waar ik aan blijf haken is precies de stelligheid van de uitspraken. Dat geldt in ieder geval voor de recensietitel die een categorische uitspraak doet over ‘de mens’. Van Riessen is voorzichtiger dankzij haar gebruik van de woorden “suggereert” en “zou kunnen zijn”, maar zij heeft het toch wel over “de meest fundamentele ervaring”, alsof het om een stabiele essentie gaat.

Hoewel Levinas zelf aanleiding heeft gegeven tot zo’n interpretatie, en hoewel die de meest gangbare en populaire interpretatie is onder Levinas-fans, heb ik er grote bezwaren tegen.

In de eerste plaats omdat je Levinas niet zo hóeft te interpreteren. Met name de vroege Levinas biedt aanknopingspunten voor een minder stellige interpretatie.

In de tweede plaats omdat een dergelijke interpretatie als in de bespreking naar voren komt Levinas naar de marge van de filosofie verdrijft, en hem als denker irrelevant maakt. Want  met deze stelligheid gebracht (‘de mens’) móet Levinas wel als ongeloofwaardig verschijnen.

Immers, één blik op de geschiedenis van de mensheid en op veel toestanden in de huidige wereld volstaat om vast te stellen dat veel mensen niet zeer geraakt worden door de dood van anderen. Het categorische karakter van de bovengenoemde uitspraak heeft dan een vervreemdende uitwerking.

Wat erger is: die stelligheid maakt dat de échte verdienste van Levinas uit het zicht verdwijnt. Die echte verdienste grijpt aan op een feitelijk zeer wijd verbreid – en alleen daardoor al wél relevant – paradigma, namelijk het cynische wereldbeeld dat zegt dat de mens voor de andere mens een wolf is, en waarin besef van de alomtegenwoordigheid van kwade bedoelingen en moordende rivaliteit staat voor de ultieme levenswijsheid. Of, vertaald naar de neoliberale marktideologie: there is no alternative voor de gedachte dat de ene mens de andere naar het leven staat. Even stellig als het mensbeeld van de titel, maar qua inhoud precies het tegenovergestelde.

Dat dominante, cynische mensbeeld kent dus het zelfde soort zwakte als de titel van de recensie: die van de categorische uitspraak. In dit geval dat ‘de mens’ ten diepste alleen maar uit is op zijn eigenbelang. En precies op die zwakte grijpt Levinas aan. Hij laat namelijk zien dat er niet zo een ‘ten diepste’ is. Er is niet ‘alleen maar’ misverstand en conflict en een zero sum game. Er is daarnaast zoiets als schaamte voor wat je een ander aandoet, die kán optreden, aldus de vroege Levinas. Dat hóeft niet per se ‘altijd en overal’ te gebeuren om toch een wezenlijk effect te hebben. Door het loutere feit dat het kán optreden, is de cynische norm geen wetmatigheid meer. Morele schaamte en denkschaamte fungeren als de zwarte zwaan die het straffe regime van de cynische witte zwanen openbreken.

Die morele schroom blijkt gewoon voor te komen, die treedt op, en hoe meer we erover praten en er woorden voor vinden, des te meer zal blijken hoe vaak het wel niet optreedt, tegen de cynische overtuiging in dat zoiets niet bestaat.

Maar dat is iets heel anders dan dat ‘de mens’ dat ‘ten diepste’ is. En ‘altijd en overal voor de ander’ al helemaal niet. Zulke uitspraken zijn simpelweg vervreemdend.

Zie ook Nijmegen 2018 en Zelfloos: Levinas en mystiek

6 opmerkingen:

  1. Overlevingsdrang bepaalt m.i. je positie tot de ander. Dit kan inderdaad beide kanten uitzwaaien.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. zo zie ik dat ook. de mens -inzoverre hij moet overleven- blijft altijd een wolf. Indien niet kan hij uitgroeien tot een medemens

      Verwijderen
  2. Naud,
    begrijp ik het goed dat je het universaliserende karakter van beide interpretaties aanklaagt ?

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Ja zeker, de ene categorische uitspraak sluit je op in cynisme; de andere in utopische vervreemding. De werkelijkheid is gevarieerder, maar dus ook onzekerder.

      Verwijderen
  3. Naud, dank voor deze treffende bespreking via de recensie van mijn boek in Trouw. Ik ben met je eens dat de recensente een en ander subtieler had kunnen verwoorden, maar anderzijds: een recensie is aan bepaalde grenzen gebonden qua subtiliteit en lengte. Zelfs in mijn boek heb ik die grenzen ervaren. Daarom is het een opluchting om te merken dat Levinas zelf ook wel eens meer in het algemeen over 'de mens' ten overstaan van de dood spreekt. Zo verwijst hij in een interview in Alterity and Transcendence naar Heideggers visie op de 'attitude of man toward his own death' (Alterity and Transcendence, 161), en doet daarmee een algemene uitspraak over 'de mens', terwijl Heidegger er in SZ de voorkeur aan geeft over 'Dasein' te spreken (methodisch onderbouwd met het inzicht dat hij over 'de mens' als essentie geen uitspraken kan doen). Wanneer Levinas zijn eigen visie onder woorden brengt, zoals gewoonlijk als het over de dood gaat contra Heidegger, drukt hij zich voorzichtiger uit: "the death of the other can constitute a central experience for me". Echter, verderop, na een opmerking over de Holocaust, stelt hij meer in het algemeen: "But in any death to which we are present, and I would even say in any approach to mortal man, the reverberations of that extraordinary unknown can be heard". Met andere woorden, zelfs Levinas gaat in het beschrijven van zijn eigen visie in een interview heen en weer tussen het spreken vanuit het unieke subject dat geraakt kan worden door de dood van de ander ("for me"), en meer algemene uitspraken over de manier waarop 'de mens' geraakt wordt door de dood van de ander. Ook Levinas kan de subtiliteit waar jij om vraagt niet altijd opbrengen...

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Ja, dat is regelmatig even slikken voor mij, zeker in Levinas' latere werken. Het heeft iets ontluisterends. Maar het doet zijn vroege werk niet teniet. Dank voor je reactie.

      Verwijderen