vrijdag 11 september 2015

Levinas zoals ik hem begrijp


Bondskanselier Merkel moet oppassen dat ze niet te ver voor de troepen uit loopt. Maar verder heeft het wel wat dat er zoveel mensen te hulp schieten. Vrijwilligers die brood uitdelen aan vluchtelingen bij grensovergangen, artsen en vertalers die vluchtelingen verwelkomen in Duitse asielzoekerscentra, gemeenten die extra opvang improviseren.

Tenminste, zolang het niet simplistisch ideologisch wordt in de zin van: laat iedereen hier komen zodat er eindelijk mondiale gerechtigheid is. Het spijt me, maar daar geloof ik niet in. Maar zo is het ook niet, ik denk dat de meeste mensen helpen omdat ze de ellende van de vluchtelingen niet kunnen aanzien, en dat lijkt me een mooie motivatie.

Zoals voormalig Kamerlid Jacques de Milliano, onlangs geïnterviewd in NRC, ooit gemotiveerd werd arts te worden omdat het concrete leed van individuen hem wat doet: “De essentie van het arts zijn is echt iets voor die éne persoon te betekenen. Op het slagveld of in de spreekkamer, dat maakt niet uit.”

Voor De Milliano bleef het daar niet bij, hij wilde goed doen op grotere schaal en richtte met anderen Artsen zonder Grenzen Nederland op en heeft daarmee veel goede dingen gedaan op meer structurele wijze. Wel sloop daar geleidelijk het simplistisch ideologische naar binnen, in die zin dat hij op een gegeven moment zijn taak opvatte als: altijd voor iedereen op de hele wereld klaarstaan. Daar wordt wat mij betreft ideologie onprettig en megalomaan.

Gelukkig voor De Milliano zelf ook. De arts zonder grenzen moest vervolgens leren zijn eigen grenzen weer te trekken. Hij werd huisarts in Haarlem. “De huisartsenpraktijk was een reset. Ik moest op adem komen, leren met mijn hoofd op één plek te zijn.”

Voor de filosoof Paul van Tongeren, in Trouw in gesprek met de ethica Ingrid Robeyns, werpt de huidige vluchtelingencrisis het probleem op: waarom doe ik niets, terwijl ik vind dat ik wel iets moet doen. Dat is namelijk “moreel gezien het juiste”. Robeyns meent dat dat komt omdat je anderen daarbij nodig hebt. Zolang mensen om je heen niets doen moet het allemaal uit jezelf komen en dat is te veel gevraagd.

Nu is, denk ik, dat laatste niet helemaal het geval, er zijn immers allerlei groepen van vrijwilligers actief. Daar kun je je zo bij aansluiten. Maar goed, Paul van Tongeren komt daar niet toe. Hij herhaalt dat actie voor de vluchtelingen het enige juiste zou zijn en constateert vervolgens: “Mijn probleem is dat ik het toch niet doe.”

Ik zou zeggen: Van Tongerens probleem is eerder dat hij spreekt over ‘hét moreel juiste antwoord’, alsof er maar één morele positie mogelijk is. Dat lijkt mij zijn eigenlijke probleem te zijn. Want zo eenduidig en klip en klaar liggen de zaken niet, zoals ook al kan blijken uit het verhaal van De Milliano. Van Tongerens uitspraak vertrekt vanuit de gedachte dat je verantwoordelijkheid oneindig is: die betreft elk ander mens, altijd, waar ook op aarde.

Ik vind dat aanvechtbaar. Ik houd staande dat het draaiend houden van een fatsoenlijke democratische en tolerante samenleving zoals wij die hebben net zo goed een belangrijke waarde belichaamt. En dat we daar heel hard mensen voor nodig hebben die met hun hoofd op één plek zijn.

Wat krijgen we nou, hoor ik mensen denken, hoe rijm ik dat met mijn favoriete filosoof Levinas? Die is toch van de oneindige verantwoordelijkheid?

Inderdaad, dat is zo volgens de interpretatie waarmee Levinas in Nederland populair is geworden en die eigenlijk niets anders is dan een voortzetting van Christelijke opvattingen met Joodse middelen. Inclusief een oneindig schuldgevoel. En, eerlijk is eerlijk, de late Levinas zelf geeft alle aanleiding voor deze interpretatie, via concepten als ‘plaatsvervangend lijden’ en ‘onvoorwaardelijke verantwoordelijkheid voor iedere ander’.

Maar dat is niet mijn Levinas. Want mijn Levinas is die van zijn vroegere boeken, tot en met De totaliteit en het Oneindige. Daarin komen ook de Ander en verantwoordelijkheid en oneindigheid voor. Maar die hebben daar nog niet de kleur van de universeel geldende latere claims die zo goed aansluiten bij de Christelijke gedachtenwereld.

In die vroege en middenperiode moet oneindige verantwoordelijkheid niet opgevat worden als altijd geldig, overal, en ten aanzien van iedereen. Maar eerder in de zin waarin de filosoof Derrida later een van zijn kernpunten verwoordt: als het optreden van het buitengewone (het oneindige) in het gewone (het eindige). En dat hoeft geen eeuwigheid te duren en niet iedereen te betreffen. Dat kan slaan op een moment, in de interactie met één andere persoon. Daarna neemt de eindigheid het weer over, tot er een nieuwe inslag van oneindigheid is enzovoorts en zo verder. Met díe Levinas kan ik wat. En ik denk De Milliano ook.

In de afwijzing van de latere Levinas sta ik niet alleen. Veel weldenkende mensen wijzen diens positie af als onmogelijk radicaal en veeleisend, dus om dezelfde redenen als waarom het Christendom voor veel mensen onhoudbaar bleek te zijn. Trouwens, ook Vluchtelingenwerk Nederland adviseert geen radicale oplossingen en moedigt mensen niet aan om een vluchteling in huis te nemen.

Maar vreemd genoeg is de aandacht voor de zoveel minder radicale, maar wel levensvatbaardere Levinas uit de vroege en middenperiode schaars. Het is mede te danken aan de Leuvense filosoof Rudi Visker dat we goed inzicht hebben in die verdienstelijke variant van Levinas.

Zie ook De Levinas van de verplichtingen‘De mens’ en Kiest Trouw voor de brave Levinas?

10 opmerkingen:

  1. Dag Naud,
    begrijp ik het goed als je zegt :
    1. een schuldgevoel kan je aangepraat worden
    2. handelen vanuit het aangeprate schuldgevoel hoeft niet het enige antwoord te zijn. De stem van het geweten kan een ander appèl voortbrengen.
    Dan is mijn vraag in hoeverre die twee elkaar eventueel kunnen uitsluiten en of de ene stem (die van het geweten) zonder de andere kan (die van 'buiten'). Als het goed is, welke krachten zullen dan op mijn moreel kompas inwerken ?

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Wat mij ( en Levinas) betreft is er nog een tweede impuls van buiten: de ander die je aankijkt of iets zegt wat je volkomen verrast maar wel raakt en waar je iets mee moet. De herkomst daarvan is dus niet heteronoom in de zin van ‘aangepraat’. Ook niet autonoom, want jij en je geweten konden het zelf niet verzinnen. Levinas noemt het heteronoom, maar deze heteronomie moet dus goed onderscheiden worden van de eerder genoemde heteronomie. Er is ook wel weer een raakvlak met het autonome geweten, want het signaal van de ander moet in vruchtbare bodem vallen om een impuls van buiten te kunnen worden. Er moet een zekere gevoeligheid al aanwezig zijn.
      Zie ook http://naudvanderven.blogspot.nl/2012/05/eigenzinnig.html

      Verwijderen
    2. Dag Naud,
      “de behoefte om in relatie te treden noemen we de behoefte aan kritiek” (Levinas)
      Akkoord dat de onbedwingbare Ander verdisconteerd is in het denken van jouw favoriete denker. Voor Girard behoort deze Ander niet tot het netwerk waartoe ikzelf en mijn wereld behoor. Ik kan er niet mee rivaliseren, die Andere met niets of niemand vergelijken. In het christendom – en meer speciaal in de systemen die het heeft voortgebracht , de kerken– zitten geweld en rivaliteit ingebakken.
      Je kunt vragen stellen omtrent de scheiding van de wegen van christendom en jodendom. De manier waarop de uniciteit van Jezus traditioneel beleden wordt is veelal gewelddadig en repressief. Jezus als zoenoffer.
      Deze offergedachte is, denk ik, alomtegenwoordig, in alle systemen.
      De onvoorwaardelijke vergeving die, althans volgens de vroegste geschriften, Jezus heeft gepredikt en beleefd, onderbreekt juist deze wereld vol geweld. Toch heeft hij geen samenlevingsvorm opgezet van geweldloosheid en wellicht zelfs niet op het oog gehad.
      Ik weet dan (inderdaad) ook niet of ‘het moreel gezag’ dat van Jezus uitgaat een universeel, absoluut karakter heeft. En of allen die zichzelf tot de christelijke traditie bekennen op éénzelfde manier met de huidige vluchtelingencrisis zouden moeten omgaan met het oog op het bouwen aan een vredevolle, tolerante, democratische wereld…
      Als kerken leeglopen heeft dat (onder andere) te maken met het verdwijnen van de angst. Maar voor gewetenvol handelen heb ik niettemin een kompas nodig.

      Verwijderen
    3. Dat laatste ben ik helemaal met je eens. Wat ik de (vroege en middenperiode) Levinas hoor zeggen is: pas op met moraalsystemen als kompas (“In hoeverre zijn wij de dupe van de moraal?”) omdat die zo snel uit de bocht vliegen. Vertrouw er maar op dat de Ander zich onverwachts voor zal doen en jou zal vertellen wat je moet doen.
      Wat onvoorwaardelijke vergeving betreft: ik vind het mooi als iemand dat opbrengt, maar te veel gevraagd om dat mensen systematisch te laten nastreven. Maar dat bedoel jij waarschijnlijk ook als je zegt dat Jezus dat niet op het oog heeft gehad.

      Verwijderen
    4. Dag Naud,
      'onvoorwaardelijke vergeving' valt voor mij buiten mezelf en mijn netwerk en hoort thuis bij de Ander. Het is nieuw voor mij, als ik je berichten lees, dat Levinas na verloop van tijd blijkbaar moraalsystemen voor lief heeft genomen. Eerder vermoedde je al dat dat ligt aan het feit dat hij intussen een 'vakfilosoof' geworden was. Had hij daaraan kunnen ontsnappen, denk je ?

      Verwijderen
    5. Ik breek me er vaak het hoofd over waarom hij dit heeft laten gebeuren. Ik vind het tamelijk ontluisterend, zoals je kunt lezen op http://nevn.home.xs4all.nl/De%20valkuil%20van%20de%20universaliserende%20rede.html.

      Verwijderen
  2. Weer veel geleerd, dank!

    Wat mij wel enigszins verwonderd is dat je het woord 'afwijzen' gebruikt bij de latere Levinas. Dat klink een beetje als het absolute van diezelfde latere Levinas.

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Ja, maar die afwijzing die ik waarneem (bijvoorbeeld bij Harry Kunneman of Samuel Ijsseling) is ook nogal stellig. Wat mijzelf betreft wijs ik vooral het absoluut-normatieve af dat kan uitgaan van de late Levinas, dus wanneer er universele, absolute eisen aan gekoppeld worden. Als iemand voor zichzelf de late Levinas omhelst kan ik dat natuurlijk niet afwijzen.

      Verwijderen
  3. Naud, ik ben getroffen door het leed van vluchtelingen en vind dat ik er iets moet aan doen, niet om de wereld te verbeteren, maar omdat ik het niet kan aanzien. Levinas is een inspiratiebron, maar het kan toch niet dat mijn verantwoordelijkheid voor de Ander oneindig is? Hoe moet ik dat oplossen?

    BeantwoordenVerwijderen
    Reacties
    1. Dank voor je bericht. Met het probleem van de ‘oneindige verantwoordelijkheid’ bij Levinas ben ik nog steeds bezig. De reden is inderdaad dat het zo onrealistisch is, en daardoor uiteindelijk onvruchtbaar. Dat is heel jammer, omdat daardoor de werkelijke revolutionaire bijdrage van Levinas moeilijker gehoord kan worden. http://naudvanderven.blogspot.com/2018/01/levinas-als-revolutionair.html.

      Verwijderen