Daar heb ik over nagedacht en het resultaat komt nu in boekvorm uit onder de titel Genoeg verbinding. Waarom scheiding zo gek nog niet is. Voor meer informatie kun je kijken op de site van de uitgever.
Wil je commentaar geven of zien: klik op Verbinding en scrol naar beneden door.
Zo bezien valt het toe te juichen dat, althans in Europa, de tendens bestaat om meer in internationaal dan in nationaal verband te organiseren. Een toenemend aantal mensen onderkent dat de schaal van afzonderlijke landen in Europa niet toereikend meer is om onze democratieën en welvaartsarrangementen veilig te stellen. Door de groeiende internationale afhankelijkheid en militaire dreigingen moeten we in grotere eenheden denken. Wat de natiestaten in de loop van de 19e en 20e eeuw voor elkaar hebben gekregen – voor Nederland bijvoorbeeld: één leger en één centrale democratische regering voor alle provincies samen, in plaats van geregeld per provincie – zou op de schaal van Europa moeten worden voortgezet. Dat houdt wat mij betreft in: invoering van Euro-bonds, een Europees leger en een versterkte rol voor het Europese parlement.
Europa dus als de nieuwe natiestaat. Dat roept de vraag op of alle genoemde kwalijke kenmerken daarvan – glorieuze zelfverheerlijking, het gevoel van een historische, superieure missie of verheerlijking van strijd – nu op de nieuwe, Europese schaal gaan terugkomen. Ondenkbaar is dat niet. Bewapening en militarisering bijvoorbeeld, zoals nu in Europa in gang gezet, gaan vaak gepaard met verheerlijking van strijd en oorlog. En het gevoel van de witte, verlichte Europeaan een missie te hebben voor de hele wereld is nooit ver weg. Laten we hopen dat we geleerd hebben van de geschiedenis. Hoe dan ook, als we nog eens uit willen komen bij een verenigde wereldomvattende orde zullen tussenstappen van vereniging van verschillende landen noodzakelijk zijn.
Wil je commentaar geven of zien: klik op Europa als nieuwe nationale staat en scrol naar beneden door.
“Het punt is: de ontstaansgeschiedenis van deze staat, die gepaard ging met de verdrijving van 700.000 Palestijnen, is nooit geschiedenis geworden. Het is niet dat Israëls erfzonde ernstiger is dan de erfzonde van andere landen, het is dat het onrecht nog steeds gaande is.” Maar, zeg ik dan, de lengte van die strijd is evenmin uitzonderlijk: de VS hadden de hele negentiende eeuw nodig om af te rekenen met de Indianen, de Australiërs richtten nog in 1928 een slachting aan onder Aboriginals.
Wel uitzonderlijk is dat, toen Israël hiermee begon, de dominante beweging wereldwijd de andere kant op ging. Het nationalisme dat in de 19e eeuw een enorme stuwkracht had gehad, was na de twee wereldoorlogen in een kwade reuk komen te staan. Er ontstond juist belangstelling voor supranationale instanties zoals de VN, de WHO, de EU. De vestiging van Israël in 1948 ging tegen de tijdsstroom in, reden voor de historicus Isaac Deutscher om de stichting van de staat problematisch en anachronistisch te noemen.
Overigens lijkt de wereldwijde trend op dit moment weer de andere kant op te gaan, naar meer nationalisme. Historicus Rob de Wijk vindt dat logisch: de oorspronkelijke bedoeling van de natiestaat is om burgers te beschermen. “Door Trump, Poetin, Netanyahu en Xi worden we gedwongen terug te gaan naar deze kerntaak.” Ik snap wat hij bedoelt, maar ik vind het geen geruststellende gedachte. Nationalisme in de traditionele, enge zin kan veel fanatisme en bekrompenheid met zich meebrengen.
Dus ja, het is misschien normaal dat volkeren en culturen hun grondgebied afbakenen en met militaire middelen beschermen. Maar ik betwijfel of dat in deze tijd langs de lijnen van de traditionele nationale identiteiten, bijvoorbeeld de Nederlandse, Belgische of Griekse, moet gebeuren. Niet alleen omdat die militair nooit iets voor zullen stellen, maar ook omdat wij te kosmopolitisch zijn geworden om ons op te sluiten in kneuterige nationaliteitjes. We zullen daarvoor eerder de schaal van Europa moeten opzoeken, toewerken naar een soort van ‘Europees nationalisme’. Dat biedt de grootste kans op een adequate militaire machtsvorming, en bovendien is Europa te verbinden met stevige waarden, stammend uit de Europese Verlichting, die de toevallige nationale folklore te boven gaan.
Zie ook Willekeur.
Wil je commentaar geven of zien: klik op Nationalismes en scrol naar beneden door.
Dat vind ik best opmerkelijk. Tot enige tijd geleden kende ik het instituut vooral als een enigszins belegen instelling die publicaties en lezingen verzorgde over de Nederlands-Joodse geschiedenis vanaf de zestiende eeuw. Het ging bijvoorbeeld over de eerste Joodse student medicijnen in Leiden in de vroege zeventiende eeuw, het Jiddisch in moderniserend Oost-Europa en over de bijzondere inwoners van de Amsterdams Joodse wijk Vlooienburg. Daarmee trok en trekt het een beschaafd publiek van in Joodse historische wetenswaardigheden geïnteresseerd publiek waartoe ik regelmatig mezelf rekende.
Maar naast cultuur-historische onderwerpen programmeert het Mbii de laatste jaren symposia over actuele, zo niet brandende kwesties betreffende de positie van Joden in onze samenlevingen. Zo ging het onlangs over ‘Joods en links’, rondom de vraag of de linkse politieke beweging en Joden, van oudsher een sterke verbinding, van elkaar vervreemd zijn geraakt. En deze week gaat het over ‘De politisering van de strijd tegen antisemitisme’.
De organisatie schrikt er niet voor terug om in die netelige kwesties verdedigers van zeer uiteenlopende standpunten – in dit laatste geval bijvoorbeeld Uri Rosenthal en Leo Lucassen – bij elkaar te zetten. De enige criteria om sprekers uit te nodigen lijken te zijn: gedegen feitenkennis en een zindelijke debatstijl. Voor schreeuwerige slogans en lobbyisten is geen ruimte. Een verademing.
Misschien staat deze degelijkheid wel in verband met de brede en diepgaande belangstelling voor de geschiedenis die van meet af aan het handelsmerk was van het Mbii. Het oog voor de gelaagdheid en veelomvattendheid van begrippen als antisemitisme, angst, veiligheid en identiteit zou wel eens te maken kunnen hebben met de dieptewerking die van historische perspectieven uitgaat.
Wil je commentaar geven of zien: klik op Waar historische belangstelling goed voor is en scrol naar beneden door.
Dat doen psychologen bijvoorbeeld als het gaat om de bestrijding van sociale vooroordelen. Uitgangspunt is dus dat die grotendeels onbewust zijn, en zo leiden tot impliciete discriminatie: niet gewild of bedoeld, maar wel optredend. Denk aan vrouwen of mensen met een buitenlandse achternaam die bij sollicitaties vaker afgewezen worden dan witte mannen. Een al oud, maar hardnekkig voortwoekerend probleem. De bestrijding daarvan is een prijzenswaardig streven, waar Asma zich van harte bij aansluit.
Maar de manier waarop men in veel gevallen te werk gaat wijst zij af. De psychologie ziet namelijk de inhoud van individuele ijsbergen als het centrale probleem. Dat wordt vooral duidelijk uit de prominente rol die de Impliciete Associatietest, kortweg IAT, speelt in het onderzoek naar impliciete vooroordelen. “Die onderzoekt bijvoorbeeld hoe sterk de associatie is bij proefpersonen tussen negatieve of positieve woorden enerzijds, en gezichten van Afro-Amerikaanse of Europees-Amerikaanse mensen anderzijds. Onderzoek met de IAT suggereert dat impliciete vooroordelen over Afro-Amerikaanse mensen wijdverbreid zijn (of in elk geval waren).”
Asma’s bezwaar tegen deze redenatie is dat die er vanuit gaat dat de echte bron van de problemen zich in het onbewuste deel van onze geest schuil houdt. Opheldering van de verborgen bron zou dan een kwestie zijn van het zo zuiver mogelijk meten van iemands persoonlijke eigenschap met behulp van IAT, los van allerlei andere invloeden. Alsof er één echte oorzaak is van impliciete vooroordelen, gelocaliseerd in het hoofd. Dat is Asma te simplistisch gedacht: “Het zou handig zijn als het probleem op één enkele oorzaak terug te voeren was: hét impliciete vooroordeel, dat door middel van impliciete meetmethoden gemeten kan worden”.
In werkelijkheid, zegt Asma, lopen allerlei factoren, van buitenaf en van binnenin, bewust en onbewust door elkaar heen. Zij wil daarom de IAT meetmethode ter discussie stellen, maar dat niet alleen, ze probeert weg te komen bij de concentratie op het individuele zelf met zijn ijsberg überhaupt. Want IAT is daar maar één manifestatie van, diezelfde focus doet zich ook voor door een overvloedige nadruk op psychologisch zelfonderzoek en zelfreflectie. Daar klopt iets niet, volgens Asma, want uiteindelijk doen al dan niet bewuste intenties er niet zo toe. “Bewustwording en herkenning van het probleem van onbedoelde en onbewuste discriminatie, én onze eigen rol daarin, begint dus niet bij psychologisch zelfonderzoek.” Het gaat om zicht op de daadwerkelijke effecten van ons handelen.
En om die te ‘meten’ moet je niet bij jezelf zijn, maar bij de ander, dat wil zeggen: bij de gediscrimineerde personen zelf. Het is namelijk heel goed mogelijk “dat mensen die gediscrimineerd worden gedragingen als microagressies en patronen, maar ook wetten en normen, eerder als discriminerend herkennen dan de mensen die discrimineren. Het probleem zit in onze relatie met de feiten, in hoe we ons verhouden tot wat we doen, zeggen, denken of voelen.” Dat moeten we ophelderen.
En dan blijken zich ineens allerlei andersoortige, moeilijker te meten hindernissen op te werpen. Een probleem is dat we vaak geen goede feedback krijgen. Veel goedbedoelende, tegen discriminatie gerichte, progressieve mensen in dominante posities kunnen oprecht geloven in de gedachte dat ze absoluut niet discrimineren terwijl ze dat onbedoeld en onbewust toch doen. “Een studie laat bijvoorbeeld zien dat als proefpersonen dachten dat genderdiscriminatie geen probleem meer was in hun veld, ze een mannelijke medewerker als competenter inschatten dan een identieke vrouwelijke medewerker.” De gediscrimineerde, vaak in een afhankelijke positie, kijkt wel uit om te expliciete feedback te geven.
Maar het echte probleem is waarschijnlijk dat als die feedback op een discriminerende beslissing wél komt, de beslisser allerlei redenen kan hebben om die niet serieus te nemen. “Niet omdat je onbewust (lees: in je ijsberg) toch wel een racist of seksist bent, maar bijvoorbeeld omdat je geen reden hebt om te twijfelen aan je beslissing, of omdat het niet zo eenvoudig is om een problematisch patroon in je eigen oordelen of dat van anderen op te merken”. De beslisser kan zich gewoon niet voorstellen dat de gediscrimineerde zich gediscrimineerd voelt. Voor die situaties heeft Asma een duidelijk antwoord: “We zullen toch echt soms de ander op diens woord moeten geloven. Wij kunnen niet altijd zelf voelen wat een ander voelt.”
Waarom gebeurt dat zo weinig? “Kunnen we ons dan zo slecht voorstellen dat een ander ervaringen kan hebben die wij zelf niet hebben gehad? Of geloven we pas dat er sprake is van discriminatie als het neutraal en objectief meetbaar gemaakt hebben, als wetenschappers zich over het probleem gebogen hebben?” Wie ben ik om mijn gevoel van niks-aan-de-hand naar anderen te generaliseren? Het is om dit soort wezenlijke vragen dat ik Asma’s boek verfrissend vind.
Jammer vind ik dat ze, tegen het eind van het boek, wegdraait van de ander en opnieuw de hoofdrol en het inititatief bij het individuele zelf legt. Nadat ze samenvattend nog eens stelt dat impliciete vooroordelen geen objecten zijn die we ergens in onze individuele geest aantreffen en die door middel van een interventie doelbewust geëlimineerd kunnen worden, zegt ze: “Om onbedoelde en onbewuste discriminatie te verminderen, moeten we kritische vragen blijven stellen”. Weer ligt hier, eigenlijk op dezelfde manier als bij de oproep tot zelfreflectie op je eigen ijsberg, de nadruk op ‘je best doen’. Daar wil ik niet per se iets vanaf doen, want dat blijft belangrijk. Maar er kan de suggestie vanuit gaan, dat de effecten van je handelen dan, dankzij jouw inspanningen, vanzelf duidelijk worden. En dat je dus alsnog een instrument in handen hebt tegen ongewilde en onbedoelde discriminatie.
Het lastige is dat dat – opnieuw – te instrumenteel, rechtlijnig en maakbaar gedacht is. Want ja, je spant je, middels kritisch onderzoek, tot het uiterste in om de ervaring van de ander zo serieus mogelijk te nemen. En dan blijkt de ander de zaak nog nét of juist héél anders te ervaren dan jij via ‘kritische vragen’ hebt kunnen achterhalen. Asma lijkt die confrontatie uit eigen beleving wel te kennen, blijkens zinnen als “Het wordt mij nog regelmatig duidelijk hoe blind ik kan zijn”. Op die momenten heeft het beslissende initiatief tot ontdekking van werkelijkheid even bij de ander gelegen. Maar toch jammer dat ze desondanks ter afsluiting het initiatief weer helemaal bij het ik legt.
Zie ook Zelfreflectie door de ander.
Wil je commentaar geven of zien: klik op IJsbergen en blinde vlekken en scrol naar beneden door.
Wil je commentaar geven of zien: klik op Cliché en scrol naar beneden door.
Posts
Alle reacties
