Levinas en Damasio (2)

In mijn eerdere blogbericht over Levinas en Damasio ontbrak nog wat. Dat bericht ging over de overeenkomsten tussen de twee denkers, maar er is ook een groot verschil.

De conclusie was dat Levinas en Damasio elkaar vinden in hun afwijzing van de op een voetstuk geplaatste rede. Die heeft ons in het Westen, volgens hen, te vaak van onszelf vervreemd en illusies aangepraat. Wat zij beiden bestrijden is het heteronome karakter van die uitwendige rede, dat wil zeggen het feit dat het een anonieme autoriteit van buitenaf is die ons de wet voorschrijft. Bij Damasio krijgt dat reliëf doordat hij tegenover die heteronomie de autonomie plaatst die verbonden is met intuïties en met een in het eigen lichaam gewortelde rationaliteit.

Op dit punt gaat het denken van Levinas een andere kant op. Levinas neemt – anders dan Damasio – geen genoegen met die autonomie als voldoende en uitputtend vertrekpunt voor menselijk denken en handelen. Levinas introduceert een nieuwe vorm van heteronomie, namelijk die van het overweldigd te worden door het appèl van de ander. De gekwetste ander is bij Levinas degene die mij, als ik me plotseling van hem bewust wordt, uit mijn zelfgenoegzaamheid kan trekken en mij dingen laat doen die ik uit mezelf misschien niet zo gauw zou doen. De ander is per definitie een uitwendige kracht, dus hier is opnieuw sprake van heteronomie, ook al is het een andere dan die van de rede.

Die heteronomie van de ander hoeft niet beschouwd te worden als een permanente situatie, eerder als momenten die zich afwisselen met autonomie. Momenten van heteronomie treden soms ineens op in je interactie met een ander. Bijvoorbeeld in momenten van denkschaamte waarbij je autonomie even op z’n kop gezet wordt en je je laat gezeggen door de ander.

Dit is een bijzondere inbreng van Levinas in de moderne filosofie die over het algemeen sinds Kant iedere vorm van heteronomie – het niet jezelf de wet stellen – beschouwt als een  schandaal. Ik ben geneigd Damasio ook onder die traditie te scharen, en ik zou wel benieuwd zijn naar wat hij vindt van Levinas’ positie. Maar bij mijn weten heeft hij zich daar nooit over uitgelaten.

Zie ook Autonomie en harmonie

Op het strand in Marokko

We horen en lezen veel over migratie vanuit Afrika naar Europa, en dat is een gevoelige zaak. Meestal wordt in die berichten en artikelen direct een standpunt ingenomen. Of – als de schrijver of journalist zichzelf weet te beperken – wordt er beschreven welke standpunten door anderen worden ingenomen en met elkaar strijden.

Voor de afwisseling is het dan weldadig om in de Trouw-column van Abdelkader Benali een intelligent verslag gepresenteerd te krijgen van wat er zoal speelt op een manier die niet meteen oordelend of politiek geladen is. Benali is met zijn gezin op vakantie in Marokko en beschrijft zijn indrukken, niet meer en niet minder.

Er circuleren beelden van uitzinnige Afrikaanse migranten die de Spaanse enclave Ceuta hebben weten binnen te dringen. Hij hoort over Europa spreken als firdaus, het paradijs. “Je kunt er niet omheen in Tanger, iedereen wil naar Europa”.

Europa en Marokko maken afspraken om dat te verhinderen. “Dat betekent dus aan deze kant van het hek meer surveillance en een meer inhumane behandeling”, aldus Benali in een zin waarin wel degelijk een oordeel zit, maar zonder dat hij positie kiest.

Zo deelt hij meerdere observaties die allemaal potentieel explosief zijn, maar in Benali’s weergave toch vooral informatief blijven. Dat lukt hem, tot bijna op het einde waar hij zich schaart in het collectief van de, vooral jonge, gelukszoekers. “Dit is wie we zijn: hongerig, onwetend, dromerig, vermoeid”.

Zie ook Mensenrechten, pragmatisch bekeken

Levinas en Damasio

Wat me in het werk van de Frans-Joodse filosoof Emmanuel Levinas aanspreekt is een gezonde achterdocht tegen de menselijke rede. Die rede is eeuwenlang op een voetstuk gezet, sinds de 18e eeuwse Verlichting zelfs met nog meer toewijding dan ooit. Maar die rede bleek zich ook verregaand te kunnen verliezen in de illusies van zijn eigen zelfvertrouwen en maakbaarheidsfantasieën. Zodanig dat je, volgens Levinas in zijn boek De totaliteit en het oneindige, kunt spreken van een neiging tot totalitarisme, die daadwerkelijk heeft bijgedragen aan onderdrukkende systemen als nazisme en communisme.

Het feit dat Levinas deze totaliserende tendens van de rede tot onderwerp van zijn denken maakt, heeft alles te maken met zijn Joodse identiteit. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd zijn hele Litouwse familie uitgemoord, en zijn eigen gezin overleefde in de onderduik in Frankrijk. Het is ook geen toeval dat Joodse tijdgenoten van Levinas, zoals Hannah Arendt, Karl Popper, Zygmunt Bauman en Theodor Adorno, zich eveneens intensief met het 20e-eeuwse totalitarisme hebben bezig gehouden.

Uiteraard hebben ook niet-Joodse filosofen zich uitgebreid gebogen over de centrale plaats van de rede in de westerse cultuur, al dan niet daartoe aangezet door de Sjoa en andere rampzalige 20e-eeuwse barbarij, en door de vraag waarom de rede die niet juist heeft kunnen voorkomen. Tot die groep behoort Antonio Damasio, een neurobioloog die zich op het filosofische pad begeven heeft, en met wiens werk ik onlangs kennis maakte. Vanuit de combinatie van die vakgebieden zegt hij behartigenswaardige dingen over de positie van de rede in de westerse cultuur.

Via zijn neurobiologische uiteenzettingen komt Damasio in zijn boek Het zelf wordt zich bewust tot de conclusie dat rationaliteit diep verankerd is in het lichaam. Je zou kunnen zeggen: voor Damasio zijn gedachten belichaamd. Hij formuleert dat als volgt: “Biologische drijfveren, lichaamstoestanden en emoties vormen waarschijnlijk een noodzakelijke basis voor de rationaliteit. Onze rationaliteit wordt waarschijnlijk door signalen uit het lichaam gevormd en aangepast”.

Tegelijkertijd stelt Damasio vast dat de traditionele filosofie moeite heeft met emoties en gevoelens. Die zouden in hun grilligheid en onberekenbaarheid het doel waar de filosofie altijd naar streefde in de weg staan, namelijk het bereiken en in stand houden van stabiliteit en onverstoorbaarheid. De ratio werd vaak beschouwd als staande tegenover emoties en gevoelens, en belast met de taak om ze eronder te houden of ze zodanig te cultiveren dat ze onschadelijk werden. Denk aan Plato, de Stoïcijnen, Spinoza, en ook Kant op zijn eigen manier.

Daarbij werd de traditionele filosofie geholpen door het idee dat het bewustzijn iets heel anders is dan de dingen die we kunnen aanraken. Bewustzijn zou totaal andere stuff (of: substantie) zijn dan waar het lichaam van gemaakt is. Denken viel het beste op te vatten als een uitwendige kracht. Daar konden wij als mensen wel deel aan hebben, maar de oorsprong ervan werd gedacht als ver buiten en boven ons en onze lichamen. Een uitwendige gezagsinstantie, van een hogere orde en andere makelij dan ons lichaam, en met de pretentie van perfect sluitende logica. Deze klassieke formulering in termen van ‘uitwendig’ en ‘hoger’ en ‘perfect’ is niet onschuldig. Die bevat in de kiem zelfs een mogelijke verklaring voor de onderdrukkende rol die de rede kon gaan spelen.

Damasio zet daar tegenover “dat de mentale voorstelling van ons lichaam misschien een onmisbaar referentiekader vormt voor de neurale processen die we als onze geest ervaren; dat we ons eigen organisme, en niet een of andere absolute uitwendige werkelijkheid, als uitgangspunt gebruiken voor de constructies die we van de wereld maken en voor de constructie van het altijd aanwezige gevoel van subjectiviteit dat een wezenlijk deel van onze ervaringen is”.

Het zal duidelijk zijn dat met het afserveren van uitwendigheid door Damasio allerlei traditioneel gezaghebbende instanties op losse schroeven komen te staan. Denk aan de traditionele God van de Joodse en Christelijke tradities, maar ook aan wetenschap als een onthechte en waardevrije instantie, of aan burgerlijke of intellectuele autoriteiten die claimen een bevoorrechte toegang te hebben tot dat uitwendige geestelijke domein. Juist omdat het zelf een steeds weer opnieuw geconstrueerde biologische toestand is, is ieder beroep op iets anders om jezelf te verantwoorden ongeloofwaardig geworden.

Als wat mij betreft de verdienste van Levinas, zoals gezegd, nauw samenhangt met zijn zorg om de vraag in hoeverre de rede nog ruimte laat voor iets anders dan de rede, dan zal duidelijk zijn dat, om diezelfde reden, het denken van Damasio mij aanspreekt.

Zie ook ‘De mens’, Levinas en Damasio (2) en Niet-pluis-gevoel

Harmonie en autonomie

Kijkend naar China, getriggerd door de huidige China-angst in Hongkong, maar al eerder door berichten over de onderdrukking van de Oeigoeren en de disciplineringspraktijken via sociale media, kunnen we het gevoel hebben oog in oog te staan met een totalitair monster. Het land lijkt, onder leiding van de Communistische Partij, bewust te streven naar een volledige, tot in de kleinste details uitgewerkte beheersing van zijn burgers door de autoriteiten. Van alle gedragingen, van verkeersovertredingen tot persoonlijke aanschaffen tot publieke uitingen wordt registratie bijgehouden, en wie afwijkt van de door de staatsideologie uitgezette richtlijnen wordt tot de orde geroepen.

Overbodig te vermelden dat dit niet een klimaat is voor vrije uitwisseling van meningen, of voor betekenisvolle kunst die experimenteert en grenzen verkent. Het is niet voor niets dat artistieke talenten zoals Ai Weiwei en He Xiangyu (gedeeltelijk) hun toevlucht zoeken tot westerse landen om daar in vrijheid hun inspiratie te volgen. Vanuit het perspectief van China-angst krijgt het contrast tussen China en het vrije Westen de contouren van een strijd om de autonomie van het individu. In het Westen wordt die waarde hoog gehouden, China treedt die waarde met voeten en zet daar (afgedwongen) harmonie tegenover.

Het is waar, sommige China-kenners wijzen erop dat het Chinese totalitarisme wortelt in oude patriarchale inheemse opvattingen die door een belangrijk deel van de bevolking gedeeld worden. Veel Chinezen waarderen de staatsinmenging als blijk van zorgzaamheid en als garantie voor een harmonieuze samenleving. En het zou inderdaad best kunnen dat China, dankzij die staatsdictatuur, bijvoorbeeld op het vlak van duurzaamheid meer voor elkaar gaat krijgen dan het Westen. Maar toch, het beeld van een angstaanjagende totalitaire dictatuur overheerst, en vooral: het contrast met het vrije Westen.

Bij dat laatste wil ik wat kanttekeningen plaatsen. Want, historisch bekeken, wie was er nu het eerst totalitair? Was het niet precies in Europa dat het totalitaire gedachtegoed zowat is uitgevonden? Denk aan de disciplinerende oogmerken van de menswetenschappen waarvan Michel Foucault het ontstaan beschrijft in de 18e en 19e eeuw. De resultaten daarvan werden ingezet voor de ‘opvoeding’ van arbeiders en hun invoeging in straffe werkritmes, voor de uitsluiting van psychiatrische patiënten, en voor de supervisie van gevangenen via het panopticum. Het idee van totale beheersing van een bevolking heeft vervolgens in de bewegingen van fascisme en communisme allereerst in Europa een vruchtbare voedingsbodem gevonden.

Sterker nog, het Europese aandeel is niet gelimiteerd tot die zojuist genoemde, wellicht toevallig te noemen, historische verschijnselen, maar gaat dieper. Het gaat terug op fundamenteel westers gedachtegoed. Om duidelijk te maken wat ik bedoel beperk ik me in dit stukje voor die filosofische fundamenten even tot de filosoof Immanuel Kant en zijn werk uit de tweede helft van de 18e eeuw.

Bij Kant wordt het direct paradoxaal. Want enerzijds staat Kant pal voor de autonomie van het individu, zoals gepropageerd in zijn waarschijnlijk meest geciteerde uitspraak uit zijn pamflet Wat is verlichting? : “Verlichting is de bevrijding van de mens uit de onmondigheid die hij aan zichzelf te wijten heeft”. Kant spoort de mens aan zijn eigen rede te gebruiken en zich zo te ontworstelen aan anderen die je willen vertellen hoe het zit. Het behoort tot ieders eigen verantwoordelijkheid om zijn eigen waarheid te vinden en zichzelf de wet te stellen. Veel pregnanter kun je een pleidooi voor autonomie niet krijgen. Daar komt nog bij dat Kant onderkent dat het wezen van ieder mens voor anderen onkenbaar is, hetgeen de bijzondere positie ondersteunt die het individu kan hebben bij Kant.

Maar anderzijds laat Kant voor die autonomie, zeker in combinatie met de gedachte dat mensen maar deels kenbaar zijn voor elkaar, in zijn praktische filosofie uiteindelijk weinig ruimte. In hetzelfde zojuist genoemde pamflet waarin hij net zijn oproep heeft uiteengezet tot vrijheid en autonomie, betoont hij zich ook bang dat mensen die oproep kunnen opvatten als een aansporing om ongehoorzaam te zijn.

In de ruimte van het privé-bestaan van een mens zou dat neerkomen op een verstoring van de maatschappelijke verplichtingen die je bent aangegaan, en een dergelijke verstoring van de maatschappelijke harmonie noemt Kant ontoelaatbaar. In de publieke ruimte ziet Kant een zo mogelijk nog groter bezwaar tegen het streven jezelf uit te drukken en vorm te geven: we kunnen, aldus Kant, enkel iets meedelen als we in staat zijn om te denken vanuit het standpunt van de ander.  Anders zullen we hem nooit ontmoeten, nooit spreken op een manier waarbij hij ons begrijpt, en dan moet je er niet aan beginnen. Een eigen gedachte heeft kennelijk pas bestaansrecht als hij mededeelbaar is.

Als we tot ons door laten dringen wat hier staat dan volgt daaruit dat begrijpelijkheid voor een ander bij Kant voorwaarde is voor zinnige communicatie met die ander. Kant lijkt het ‘waagstuk van de communicatie’ niet te kennen. Er moet voor hem al een voorafgaande harmonie zijn, van schokkende vreemdheid mag geen sprake zijn, wil een uitdrukking van eigenheid en autonomie gerechtvaardigd zijn.

Zo bezien is voor Kant de ene autonomie de andere niet, en worden sommige soorten van autonomie, vanuit een bepaald harmonie-denken, tot niet-zinnig en niet-toelaatbaar verklaard. En het criterium daarvoor is de mate van vreemdheid van dat autonome denken, en de schok die het in de samenleving teweeg kan brengen.

Is het raar als ik deze afweer van het vreemde bij Kant in verband breng met tendenzen tot geforceerde harmonie en totalitarisme die zich later in de Europese samenlevingen hebben geopenbaard? Ik ben geneigd die verbinding wel te leggen. Zo bezien is de benoeming van het verschil tussen China en het Westen in termen van harmonie versus autonomie wat te kort door de bocht. Het harmonie-denken is misschien wel in beide cultuurgebieden de dominante factor.

Dat zou betekenen dat het autonomie-denken zich in het Westen minder volledig heeft ontplooid dan vaak wordt aangenomen. Ik denk eigenlijk dat we, voor een minder kantiaans-halfslachtige waardering voor autonomie – en dus voor een serieuze filosofische onderkenning van échte vreemdheid – écht-moderne filosofie nodig hebben. Dat wil zeggen, we hebben filosofen nodig die begrijpen dat contact dat zich beperkt tot wat we toch al kunnen begrijpen van een ander geen echt contact is; en dat echt contact met de autonomie van een ander bijna niet anders dan schoksgewijze tot stand kan komen, en niet via harmonie.

Maar ook: dat echt contact dus wel mogelijk is.

Zie ook Intimidatie

‘De mens’

Het boek heb ik nog niet gelezen, maar dat hoeft ook niet als je naar aanleiding van de bespreking ervan al veel hebt op te merken.

Dat is bij mij het geval met de recensie door Sofie Messeman van het boek Van zichzelf bevrijd van Renée van Riessen over mijn favoriete filosoof Emmanuel Levinas. De recensie draagt de stellige kop De mens wordt voor alles geraakt door de dood van de ander, en Messeman ontleent die stelling aan Van Riessens uitspraak in het boek dat “Levinas suggereert dat de vrees voor het sterven van de ander weleens de meest fundamentele ervaring van de sterfelijkheid zou kunnen zijn, zodat de opgave om goed voor de ander te zorgen wezenlijk is”.

Waar ik aan blijf haken is precies de stelligheid van de uitspraken. Dat geldt in ieder geval voor de recensietitel die een categorische uitspraak doet over ‘de mens’. Van Riessen is voorzichtiger dankzij haar gebruik van de woorden “suggereert” en “zou kunnen zijn”, maar zij heeft het toch wel over “de meest fundamentele ervaring”, alsof het om een stabiele essentie gaat.

Hoewel Levinas zelf aanleiding heeft gegeven tot zo’n interpretatie, en hoewel die de meest gangbare en populaire interpretatie is onder Levinas-fans, heb ik er grote bezwaren tegen.

In de eerste plaats omdat je Levinas niet zo hóeft te interpreteren. Met name de vroege Levinas biedt aanknopingspunten voor een minder stellige interpretatie.

In de tweede plaats omdat een dergelijke interpretatie als in de bespreking naar voren komt Levinas naar de marge van de filosofie verdrijft, en hem als denker irrelevant maakt. Want  met deze stelligheid gebracht (‘de mens’) móet Levinas wel als ongeloofwaardig verschijnen.

Immers, één blik op de geschiedenis van de mensheid en op veel toestanden in de huidige wereld volstaat om vast te stellen dat veel mensen niet zeer geraakt worden door de dood van anderen. Het categorische karakter van de bovengenoemde uitspraak heeft dan een vervreemdende uitwerking.

Wat erger is: die stelligheid maakt dat de échte verdienste van Levinas uit het zicht verdwijnt. Die echte verdienste grijpt aan op een feitelijk zeer wijd verbreid – en alleen daardoor al wél relevant – paradigma, namelijk het cynische wereldbeeld dat zegt dat de mens voor de andere mens een wolf is, en waarin besef van de alomtegenwoordigheid van kwade bedoelingen en moordende rivaliteit staat voor de ultieme levenswijsheid. Of, vertaald naar de neoliberale marktideologie: there is no alternative voor de gedachte dat de ene mens de andere naar het leven staat. Even stellig als het mensbeeld van de titel, maar qua inhoud precies het tegenovergestelde.

Dat dominante, cynische mensbeeld kent dus het zelfde soort zwakte als de titel van de recensie: die van de categorische uitspraak. In dit geval dat ‘de mens’ ten diepste alleen maar uit is op zijn eigenbelang. En precies op die zwakte grijpt Levinas aan. Hij laat namelijk zien dat er niet zo een ‘ten diepste’ is. Er is niet ‘alleen maar’ misverstand en conflict en een zero sum game. Er is daarnaast zoiets als schaamte voor wat je een ander aandoet, die kán optreden, aldus de vroege Levinas. Dat hóeft niet per se ‘altijd en overal’ te gebeuren om toch een wezenlijk effect te hebben. Door het loutere feit dat het kán optreden, is de cynische norm geen wetmatigheid meer. Morele schaamte en denkschaamte fungeren als de zwarte zwaan die het straffe regime van de cynische witte zwanen openbreken.

Die morele schroom blijkt gewoon voor te komen, die treedt op, en hoe meer we erover praten en er woorden voor vinden, des te meer zal blijken hoe vaak het wel niet optreedt, tegen de cynische overtuiging in dat zoiets niet bestaat.

Maar dat is iets heel anders dan dat ‘de mens’ dat ‘ten diepste’ is. En ‘altijd en overal voor de ander’ al helemaal niet. Zulke uitspraken zijn simpelweg vervreemdend.

Zie ook Nijmegen 2018 en Zelfloos: Levinas en mystiek

Sociaal experiment

Nu het nieuws en ons hoofd, of we het willen of niet, met de dag milieubewuster worden, neemt ook de heftigheid toe van de discussie over de vraag wat ons te doen staat.

Sommigen (Baudet, Ephimenco) menen dat ons niets te doen staat, omdat Nederland zo klein is dat maatregelen bij ons slechts 0,0003 procent van het mondiale totaal aan uitstoot en vervuiling beïnvloeden. En anderen zullen dat weer bestrijden en er 0,0004 van maken.

Maar ik denk niet dat dat de goede discussie is. Het is duidelijk dat Nederland materieel-kwantitatief gezien het verschil niet gaat maken en de wereld niet kan redden. De vraag waar we voor staan is een andere, namelijk of mensen in het algemeen – niet speciaal Nederlanders – überhaupt de knop wel kunnen omzetten van meer naar minder energie- en materieverslaving. Misschien kán dat wel helemaal niet.

Het betreft hier dus eerst en vooral een sociaal experiment. Krijgt een samenleving zoiets voor elkaar, kúnnen mensen dat? Dat valt op iedere schaal te proberen en iedere uitkomst van dat experiment – ook in Nederland – is relevant.

Zie ook Ik heb makkelijk praten

Houdt het dan nooit op?

Is hier een nieuwe generatie columnisten aan het woord, vroeg ik me af naar aanleiding van een recente column in Trouw van Welmoed Vlieger. Een generatie die niets weet van belangrijke cultuur-historische inzichten van het eind van de vorige eeuw?

Eén van de toen verworven inzichten was dat de zogenaamde ‘vervangingstheologie’ achterhaald is. Vervangingstheologie is de eeuwenoude Christelijke leer die stelt dat de Joodse religie, met haar focus niet alleen op ethische voorschriften maar ook op de cultus en het eigen land, door de opstanding van Jezus definitief heeft afgedaan en is vervangen door de universele liefdesreligie van het Nieuwe Testament. Wat ik bij Vlieger lees is precies dat: “Jezus en vóór hem al de joodse profeten Jesaja en Johannes de Doper bonden de strijd aan tegen nationalisme. Paulus deed hetzelfde door de wetstraditie te overvleugelen met geloof in de universele waarde van de Opstanding”. Dit is de reinste vervangingstheologie volgens het klassieke recept: de Joodse traditie is ‘wettisch’ en primitief en moest met de komst van Christus (gelukkig) in de marge verdwijnen, op een paar Joodse profeten na die Zijn komst hebben voorbereid.

Ik dacht echt dat dit niet meer kon. Het was toch inmiddels voldoende duidelijk geworden dat dáár de eeuwenoude Europees-Christelijke gedachte vandaan kwam dat je Joden mocht beschouwen als verachtelijk en obsoleet, en dat je ze dienovereenkomstig kon behandelen en marginaliseren. Houdt het dan nooit op?

Vlieger komt tot haar uitspraken in haar column over Het kwaad in religieuze teksten. Zij vraagt zich af of het gewelddadige gedrag van religieuze groepen en personen bewijst dat de religie die zij aanhangen gewelddadig is: “Wat is in het licht van het mondiale religieuze geweld eigenlijk de waarde van religieuze teksten?”

In de uitwerking van de vraag spitst ze haar antwoord toe op een specifiek soort kwaad, namelijk het religieuze nationalisme. Als voorbeelden noemt zij Boeddhistische monniken in Myanmar die het land willen zuiveren van Moslims, en eveneens anti-Islamitische bewegingen in Thailand en Sri-Lanka. En ze komt tot de conclusie “Wat duidelijk is: zodra de nationale politieke identiteit van een land sterk aan religie gekoppeld is, zoals bijvoorbeeld in Myanmar, Sri Lanka en Thailand, gaat het al snel de verkeerde kant op”. Ik denk dat Vlieger hier inderdaad een potentiële bron van geweld aanwijst, en wat mij betreft wordt dat niet alleen geïllustreerd door fanatieke Boeddhisten, maar ook door bijvoorbeeld Iraniërs die hun Islamitische revolutie willen uitdragen of Joodse fanatici die op de Westbank het internationale recht schenden.

Maar tegelijkertijd denk ik dat Vlieger hier, door zich op het nationalisme te concentreren,  de mist in gaat en bij de monsterlijke vervangingstheologie kan uitkomen.

Ten eerste omdat nationalisme werkelijk niet het enige kwaad is dat de religie kan infecteren. Dat kan bijvoorbeeld het door Vlieger omhelsde universalisme net zo goed. Als het gevoel een universele missie te hebben zich eenmaal verbindt aan een religie, ontstaat de militante zendingsdrang die geen nationale en culturele identiteiten respecteert, en alleen nog maar uit is op de wereldheerschappij van de eigen godsdienst. Denk aan het Christelijke en Islamitische imperialisme in bepaalde periodes van hun ontwikkeling.

Ten tweede omdat nationalisme voor Vlieger per definitie iets slechts lijkt te zijn. Hier lijkt een klassiek Verlichtingsgeloof, al even gedateerd als de vervangingstheologie, haar parten te spelen. Ik noem dat gedateerd omdat ons, in weerwil van het twintigste-eeuwse ideaal om alle grenzen te slechten, toch wel duidelijk is geworden dat nationalisme niet zomaar verdwijnt, ook niet in tijden van welvaart en globalisering. En dat niet alleen in ‘primitieve’ gebieden zoals Israël of Oost-Europa, maar blijkens de PVV en Forum voor Democratie, net zo goed in ons eigen land. Een zeker nationalisme beantwoordt kennelijk aan een diepe, in de menselijke natuur gewortelde behoefte, en hoe slim is het om dat ‘slecht’ te noemen?

De historicus David Wootton spreekt, als hij het heeft over dat soort progressief-humanistische oordelen, van een hopeloze naïviteit over de menselijke natuur. “Mensen zijn doorgaans verknocht aan hun vertrouwde ervaringen en gewoonten, ze zijn vaak ten diepste conservatief, willen weten waar ze aan toe zijn, gedragen zich vaak tribaal, zijn van nature wantrouwend tegen buitenstaanders. Dat zijn fundamentele aspecten van de menselijke natuur, die kan je niet zomaar negeren. Maar omdat het liberalisme zich is gaan gedragen alsof je dit soort eigenschappen rustig kunt elimineren of negeren, hebben de hedendaagse vijanden van de Verlichting zuurstof gekregen. Die reactie is echt gevaarlijk. Maar als je niet wil beseffen dat mensen zich geborgen willen voelen, een gevoel van continuïteit nodig hebben en zich instinctief verzetten tegen al te snelle veranderingen, moet je niet raar opkijken als je fascistoïde reacties oproept.”

Dit is wat mij betreft allemaal van toepassing op Vlieger in haar afwijzing van het nationalisme, ook al heeft Wootton het over het liberalisme, en argumenteert Vlieger vanuit het paulinische Christendom. Kennelijk delen die twee stromingen een naïef universalisme dat eigenlijk niet meer kan.

Zie ook Europa is mijn land

Bergen op Zoom

Zou het een truc van Google zijn? De naam van het dierbare stadje uit mijn jeugd, Bergen op Zoom, verscheen ineens als openingsscherm op mijn computer. Ongevraagd, zoals alle afbeeldingen daar die om de paar dagen gewisseld worden, en die me zelden interesseren.

Maar deze trof doel: Bergen op Zoom als trofee gebeiteld in het binnenste van de Arc de Triomphe in Parijs, naast tientallen andere door de Fransen bedwongen steden. De Franse triomf en zelfvoldaanheid zouden eigenlijk als vernederend moeten aanvoelen, maar ik bespeurde bij mezelf een omgekeerd gevoel: kennelijk was Bergen belangrijk genoeg om genoemd te worden.

Dat is goed verklaarbaar vanwege de strategische ligging van het stadje. De vesting dekte de kwetsbare oostflank van Zeeland af, en het zuidwesten van Holland, en fungeerde daarmee als poortwachter van de twee belangrijkste Nederlandse provinciën. In de zeventiende en achttiende eeuw ging er daarom veel Hollands en Zeeuws geld naar de aanleg van verdedigingswerken rondom de stad, en een linie van forten naar het noorden toe. De status van garnizoensstad creëerde een bevoorrechte positie in vergelijking met veel andere plaatsen in het verpauperde Brabantse land.

En met goed gevolg: Bergen op Zoom weerstond vele Spaanse en Franse aanvallen vanuit het zuiden, en verwierf daardoor de bijnaam ‘La Pucelle’: de maagd. Totdat in 1747 de Fransen de stad alsnog innamen. Ik weet niet of de vermelding in de Arc de Triomphe verwijst naar die verovering, of naar de (zonder slag of stoot verlopen) inname in 1795.

Zie ook Het verlangen naar Krabbegat

Levinas en mystiek

Mijn favoriete filosoof Emmanuel Levinas moest niets hebben van mystiek. Voor hem stond mystiek voor een soort geëxalteerd opgaan in de beleving van God. Binnen de orthodox-Joodse wereld zijn er Chassidische groeperingen die daar alle nadruk op leggen, maar Levinas had meer met de meer rationeel ingestelde Mitnagdiem. En in het artikel Meer van de Tora houden dan van God wijst hij de dwaasheid af “van een rechtstreeks contact met het Heilige zonder bemiddeling van redelijke gronden”. Als hij dat soort mystieke neigingen aantreft bij de tot het Christendom bekeerde Simone Weil (1909 – 1943), roept hij uit: “Simone Weil, nooit heb je ook maar iets van de Tora begrepen!”

Desondanks is zijn werk, naar mijn mening, deels te vatten in termen die aan de mystiek zijn ontleend. Om dat te laten zien gebruik ik omschrijvingen van westerse mystiek van de hand van de filosoof Marc de Kesel.

Volgens De Kesel is mystiek de innerlijke weg naar God. Dat pad voert tot diep in jezelf, waar je jouw bestaansgrond zoekt: datgene of degene waardoor je leeft. Paradoxaal genoeg impliceert dat zelfverlies. Want pas dán vind je een dieper of echter zelf – dat verwant is aan God en aanvoelt als bestaansgrond –, wanneer je je gewone zelf loslaat. Alle mystiek is daarom gericht op ‘zelfloos’ worden.

In de (vroeg)moderne tijd maakt dat mystieke streven naar zelfloosheid belangrijke ontwikkelingen door, en die hebben De Kesels speciale belangstelling. Hij laat zien hoe onder de invloed van de zeventiende-eeuwse filosofie, anders dan in de Middeleeuwen, God niet langer gezien wordt als de basis van waaruit we onszelf begrijpen. In plaats daarvan begrijpen wij onszelf vanuit onszelf. Denk aan Descartes’ individu, die met zijn cogito ergo sum zijn wereld opbouwt vanuit de zekerheid van zijn eigen bestaan.

Voor de mysticus – nog altijd gericht op zelfloosheid – wordt, aldus De Kesel, de opgave nu een stuk ingewikkelder. De vroegmoderne mysticus wil graag geloven in het oude subject uit de Middeleeuwen, maar stuit juist op het in omvang gegroeide moderne subject, namelijk op zichzelf als een ‘vrij ik’. “Daarom verlangt die mysticus er nog intenser dan vroeger naar om zichzelf te vernietigen”, aldus De Kesel. Dit resulteert in mystieke praktijken waarin de strijd tegen zichzelf en voor onderworpenheid steeds verder wordt opgevoerd.

Deze schets van mystiek als verlangen naar zelfloosheid biedt een aanknopingspunt met het werk van Levinas. Namelijk in de indringende beschrijving die Levinas in zijn boek Over de ontsnapping (1935) geeft van de last van het moderne zelf. Het boek biedt een modelinkijk op het door zijn bewustzijn en vrijheid overbelaste moderne ik. Levinas spreekt van “het feit dat men aan zichzelf vastgeklonken is, de onvermijdelijke aanwezigheid van het ik bij zichzelf” en meent dat “deze wanhoop, dit feit van het vastgeklonken-zijn de angst uitmaakt van de walging (la nausée)”.

Dat is naar mijn idee in verband te brengen met het sterke verlangen van De Kesels moderne mysticus om zichzelf te bestrijden. Levinas geeft immers niet alleen ondubbelzinnig aan dat dat hyperbewuste zelf een last is, maar ook dat hij ervan af wil. Hij wil “de ketening van het ‘ik’ aan het zelf verbreken”, dus zichzelf kwijtraken. Dat moet de ontsnapping worden waar de titel over spreekt.

In een latere fase van zijn werk echter vindt Levinas een ander antwoord voor dat verlangen naar zelfverlies. Dan wordt het minder iets wat het zelf zélf moet bewerkstelligen (door actieve zelfbestrijding, onderwerping), dan is het iets dat het zelf overkómt. Het zelf blijkt, op bepaalde momenten, verrast te kunnen worden en uit zichzelf gestoten door iets van buiten, namelijk de andere mens.

Er blijft, ook in het latere werk, een overeenkomst met moderne mystiek, namelijk dat door de aanraking door de Ander een diepere laag in het subject aangeboord of zelfs geconstitueerd wordt.

Maar de verschillen tussen die aanraking en de door De Kesel beschreven mystiek springen meer in het oog. Zoals gezegd is er allereerst de vaststelling dat bij Levinas de aanraking niet getriggerd wordt door het ik en zijn zelf-bestrijding, maar door de ander. Daarbij komt dat het bij Levinas gaat om korte, fragmentarische momenten, niet om het verwijlen in een permanente, stabiele wereldziel.

Maar Levinas noemt die momenten – hoe kort ook – wel transcendent, en brengt ze soms in verband met God. Het zijn momenten van zelfloosheid en overgave. Die split-seconds ben ik wel geneigd mystiek te noemen, ook al hebben ze niets permanents.

Zie ook Levinas en egoïsme en Ontsnapping

Na-ijlend gevoel

Gevoel ijlt na, en soms maakt dat dingen onbegrijpelijk. Dat zeg ik naar aanleiding van een aantal foto’s op de tentoonstelling De jodenvervolging in foto’s. Nederland 1940-1945.

Aandoenlijk zijn veel foto’s uit de eerste oorlogsjaren. De discriminatie van de Joodse burgers was al begonnen, maar het ergste moest nog komen. Met een blik van onbevangen vertrouwen kijken de meesten de camera in. Hadden ze een besef van het gevaar waarin ze zich bevonden?

Zo te zien teren zij op liefde en vertrouwen uit hun kindertijd, versterkt door de ervaring van een geordende en grosso modo betrouwbare vooroorlogse Nederlandse samenleving. Dat basisvertrouwen is er gewoon nog, het ijlt na. We kunnen het bijna niet begrijpen.

Spiegelbeeldig zijn velen van de naoorlogse Joodse generaties, de tweede en de derde, in hun jeugd juist vertrouwen tekort gekomen, vanwege de complete ontregeling van het familieleven die de oorlog veroorzaakt had. Zij groeiden op in een samenleving die zijn betrouwbaarheid en welvaart weer redelijk snel op orde had, maar waarbij zij moeilijk konden aanhaken, omdat het hen ontbrak aan een vorm van  basisvertrouwen. Dat maakte hen kwetsbaar in de overigens bloeiende samenleving. Onbegrijpelijk misschien voor de omringende wereld, maar net zo goed een na-ijleffect als het vertrouwen dat de oorlogsgeneratie op de foto’s uitstraalt.

Zo komt ook het collectieve wantrouwen van het Joodse Israël tegenover de rest van de wereld niet uit de lucht vallen. Ook dat is een na-ijleffect, en dan niet alleen in reactie op de Sjoa, maar ook op de Russische pogroms daarvóór, en de Oekraïense daarvoor, en de Spaanse inquisitie daarvoor en de Duitse pogroms daarvoor…

Toch niet geheel onbegrijpelijk, zo’n trauma.

Zie ook Meemaken

Niet-pluis-gevoel

Je best doen, en dan toch verkeerd uitkomen. Dat was zo’n beetje de teneur van mijn blogbericht Misleidende ideeën over verantwoording. En bij die mislukking van goedbedoelde, verantwoorde acties werd een grote rol toegekend aan de rede, want die misleidt ons regelmatig of stelt ons teleur in haar pretentie dat er sluitende, kloppende oplossingen en plaatjes zijn.

Wat nu? De gedachte dat mensen zich wensen te verantwoorden was juist zo prettig, en bovendien, je kunt in de samenleving toch niet zonder dat vertrouwen?

Maar, wat mij betreft kan die gedachte blijven staan: mensen willen zich verantwoorden. Als Eelco Runia, een scherpzinnige criticus van het dolgedraaide managementdenken, zegt dat hij het helemaal gehad heeft met de verantwoordingshysterie aan de universiteiten, dan vat ik dat op als een uitspraak over de volledige inadequaatheid van de manier waarop men meent verantwoording te moeten afleggen; niet als een afwijzing van de wens van mensen om verantwoording af te leggen als zodanig.

Runia stelt terecht: “Er heerst aan de universiteit een enorme hypocrisie rond beoordelen. Als je een formulier goed invulde, had je goede feedback geleverd”. Die bureaucratische wijze van handelen is zo dodelijk, aldus Runia, dat er van verantwoording afleggen helemaal geen sprake is. De verbinding met de realiteit is zoek. En vul voor ‘universiteiten’ maar in: ziekenhuizen, gemeentes, jeugdzorginstellingen, hogescholen. Waarbij de bestuurders en toezichthouders van al die instellingen ook nog eens de neiging hebben om de voosheid van formaliteiten, procedures en regels te compenseren met een hoop loze retoriek over waarden en missionstatements.

Toch wíllen mensen verantwoording afleggen, daar blijf ik bij. En als het dan misgaat doordat wij elkaar de verkeerde manieren van verantwoorden aanpraten, en dat, zoals eerder gesteld, ons geloof in de rede ons daarbij een loer draait, dan is het zaak om verder te kijken dan de rede. Dit moet niet opgevat worden als een pleidooi om de rede op te geven, maar om vast te stellen dat het monopolie van de rede in kwesties van verantwoording niet gezond is, en concurrentie mag krijgen van andere invalshoeken.

Zo’n andere invalshoek zou wel eens de lichamelijkheid kunnen zijn die de neurowetenschapper en filosoof Antonio Damásio beschrijft met wat hij noemt ‘somatische stempels’. Daarmee bedoelt hij: de intuïties in de lijven van individuen die intuïtief weten of iets deugt of niet deugt. Of die zeggen: het klopt misschien wel, maar het deugt niet.

Dat heet ook wel het ‘niet-pluis-gevoel’, en Damásio benadrukt dat het in oppositie kan staan tegenover kennis die redenerend is van aard. Het niet-pluis-gevoel – intern lichamelijk gesitueerd – weigert om zich geheel uit te leveren aan de met zoveel gezag beklede externe instantie die de redenerende rede is. Het gaat af op intuïtief verworven, lichamelijke kennis van binnenuit, en bereikt daarmee nieuwe stukken werkelijkheid.

Áls je dit verschijnsel serieus neemt, dan heeft dat een enorme consequentie. Dan heeft de rede namelijk niet meer het monopolie om de legitimiteit van beelden en oordelen te bepalen, om te definiëren wat werkelijk is en wat niet. Die moet voortaan concurreren met de somatische stempels. Het intuïtieve gevoel mag, of zelfs moet, nadrukkelijk betrokken worden in het vermogen om te oordelen en beslissingen te nemen. Damásio kent aan het intuïtieve gevoel autoriteit toe, en dat is nieuw.

Die steun kan het niet-pluis-gevoel goed gebruiken. Want intuïties en niet-pluis-gevoelens zijn al gauw wat timide, ze hebben immers de autoriteit niet die een externe instantie als de rede wel heeft. Ze kúnnen zich simpelweg niet legitimeren met behulp van een uitwendige instantie. De verdienste van Damásio’s betoog is wat mij betreft dat argumenten ontleend aan de eigen lichamelijkheid aan kracht kunnen winnen. Het niet-pluis-gevoel krijgt daardoor meer zelfvertrouwen.

In NRC verwoordde Nynke van Verschuer deze ontwikkeling als volgt. Allereerst over de traditionele, en nog dominante wijze van opvatten van de rede: “Denken, zo bezien, betekent iedere gedachte overwegen en verwerpen tot alleen de juiste overblijft, en die komt in de vrije markt vanzelf bovendrijven”. En vervolgens over de ontoereikendheid van die opvatting: “Maar als er iets de jaren tien karakteriseert, dan is het wel het dagende besef dat er misschien niet overal een oplossing voor is. Dat er, ongeacht de eindeloze vrije uitwisseling van ideeën en informatie, niet altijd consensus is, geen derde weg, geen wetenschappelijk onderschreven versie van de werkelijkheid. Dat alles heeft de optimistische marktrationaliteit van de jaren negentig een knauw bezorgd die nu plaats lijkt te maken voor een minder strikt objectieve, minder calculerende, meer belichaamde manier van denken”.

Wat me speciaal aanspreekt in dit citaat is het idee van geworteldheid van de rede in het lichaam, want die zou wel eens kunnen zorgen voor herstel van de verbinding met de werkelijkheid die Runia zo mist. De lichamelijke verankering van de rede die Damásio en Van Verschuer propageren biedt ons waarschijnlijk betere perspectieven dan de rede als externe instantie.

Zie ook Werk en Reflectie over Antonio Damasio