Leiderschap

Het lukt de literaire wereld maar niet om de aansluiting met de samenleving te (her)vinden. Zowel schrijvers, recensenten als lezers ontbreekt het aan inbedding in het straatrumoer, ze verliezen aan maatschappelijke relevantie. Dat althans stelt Thomas Vaessens in zijn boek De revanche van de roman dat voor de nodige beroering heeft gezorgd in de diverse boekenbijlagen.

Bas Heijne is het met Vaessens stelling niet eens en hij haalt in een recente NRC-column Theodore Dalrymple aan, die meent dat literatuur beter dan bijvoorbeeld de filosofie kan afdalen tot in de vezels van ons bestaan. Vervolgens waagt Heijne een poging om de beschuldiging van Vaessens te weerleggen door heel kordaat een boek te nemen – De stille kracht van Louis Couperus – en een (altijd) actueel issue – leiderschap – en te laten zien hoe het boek licht kan werpen op dat thema.

Die verheldering is volgens Heijne met name te vinden in de bespiegelingen van een van de hoofdpersonen, de bestuurder Van Oudijck, die zich aan het eind van zijn mislukte Indische regentschap afvraagt wat er nu fout is gegaan. Die mislukking kwam voort, laat Couperus Van Oudijck zeggen, uit zijn neiging om als rationalist het leven te zien zoals het moet zijn, niet zoals het is. Het ontbrak hem aan gevoeligheid, intuïtie en empathie.

Heijnes column overtuigt mij niet echt. Ik heb het gevoel dat hij een negentiende eeuws schema – dat van de tegenstelling tussen rede en gevoel – wil toepassen op een hedendaagse discussie. Maar hebben we dat allemaal niet allang gehad? Empathie en intuïtie vierden hoogtij in de jaren zeventig en tachtig. Toevallig kan de genoemde Dalrymple goed uitweiden over de omzwachteling en versluiering van maatschappelijke problemen die daar het gevolg van waren. Veel leiderschap heeft dat niet direct opgeleverd.

Is ons probleem niet eerder dat wij inmiddels weten dat er niet één logica is, of die ene overzichtelijke tegenstelling van rede en gevoel; maar dat er vele logica’s zijn, waaronder die van allerlei gevoelens, die vaak met elkaar botsen en elk evenveel aanspraak kunnen maken op hun gelijk. En dat je vaak meerdere logica’s recht wilt doen en toch moet kiezen. Had Heijne er niet goed aan gedaan om een boek te nemen waarin een dergelijke, meer eigentijds geformuleerde patstelling centraal staat?

Overigens vind ik de noodkreten over leiderschap en dan vooral over het veronderstelde gebrek daaraan wat overdreven. Er wordt veel over geklaagd, bijvoorbeeld in de Trouw-columns van Goslinga en Oomkes en in de bedoelde column van Heijne waarin hij onze leiders verwijt dat ze alles doen om de burger tegemoet te komen en dan verongelijkt worden als ze toch worden gehoond en gehaat.

Maar volgens mij valt het met dat slechte leiderschap bij ons wel mee. De oogst aan belangrijke besluiten van de afgelopen twee weken stelt niet teleur. Ondanks rampzalige peilingen, die daar echt niet beter van zullen worden, heeft PvdA-leider Bos mede gezorgd voor verhoging van de AOW-leeftijd en de verleiding weerstaan om de DSB geld toe te stoppen. En Frank de Grave blijkt zich bij de DSB niet de mond te hebben laten snoeren, waardoor hij ontslag riskeerde en kreeg.

Ook voor al die situaties geldt trouwens dat het hedendaagse bewustzijn van de vele gelijktijdige en tegenstrijdige logica’s volop van kracht was. Voor alle standpunten was wel wat te zeggen, zowel iets rationeels als iets empathisch. Om dat drama te zien heb je niet per se literatuur nodig. Blijven denken en tegelijkertijd er afstand van kunnen nemen is van zichzelf in de gewone werkelijkheid al instructief en spannend genoeg.

Zie ook Leunstoelgeweld