Bakstenen

Als je er een beetje gevoelig voor bent kan de lelijkheid van onze gebouwde, eigengemaakte omgeving je weleens rauw op het dak vallen. Ik denk daarbij aan bedrijventerreinen, jaren-vijftig wijken, moderne agrarische complexen.

Tegelijkertijd schiet dan de gedachte door mijn hoofd dat die lelijkheid van de gebouwde omgeving een relatief recent verschijnsel is. Op zo’n moment heb ik het idee dat er een periode was, zeg tot pakweg 1800, dat alles wat de mens maakte accordeerde met de omgeving, en dus mooi was. Of het nu ging om bouwsels, gereedschappen, meubels of andere artefacten.

Natuurlijk konden krotten bouwvallig en verwaarloosd zijn en kon het stinken in de steegjes en langs het water. Maar dat is iets anders dan de manier waarop plastic of beton of gegalvaniseerd staal detoneren met de omgeving. Die laatste passen niet meer vanzelfsprekend in de natuurlijke omgeving, er heeft een breuk plaats gevonden. Daar kunnen prachtige effecten uit ontstaan, maar de breuk is ook de oorzaak van de onvoorstelbare lelijkheid waarmee we zijn omringd.

Soms meen ik het al terug te zien op het niveau van een simpele baksteen en de uitstraling die daar vanuit gaat. Eigenlijk heb ik nog nooit een pre-negentiende eeuwse baksteen gezien die niet mooi was, in de zin dat die detoneerde met de omgeving. Maar na 1800 beginnen er lelijke, vlakke, industriële bakstenen te komen. Gelukkig blijven er ook hele mooie bakstenen gemaakt worden, maar door de toenemende inzet van machines en techniek is een baksteen niet langer per definitie mooi: er verschijnen gewoonweg lelijke soorten.

Toch weet ik niet of mijn keurige voor-en-na-1800 schematisme wel houdbaar is. In ieder geval werd het laatst doorbroken toen ik een middeleeuws stadsgezicht zag met daarop de afbeelding van een havenkraan. De afbeelding was waarschijnlijk 15e-eeuws, maar ik vond die kraan een lelijk bouwsel: lomp en kunstmatig, stakerig technisch. Het had kortom alle trekken van lelijkheid. Worden hijskranen dan al ver voor 1800 lelijk? Of zijn ze dat altijd geweest, van het begin af aan?