Groter geheel

Deel uitmaken van een groter geheel, dat is een oerverlangen van mensen. Afgelopen week was ik bij een symposium over het verdragen van psychisch lijden. Bij drie van de vier sprekers kwam ‘deel uitmaken van een groter geheel’ ter sprake. Steeds als een van de ingrediënten die nodig zijn voor een constructieve omgang met mentale problemen. Dat ingrediënt staat ook wel bekend als ‘verbinding’, en dat woord verschijnt nog veel vaker in toespraken en artikelen over mentale en sociale gezondheid. Het figureert dan als een soort ideale toestand, met associaties van warmte en geborgenheid. Immanuel Kant ziet kans om die ideale toestand te koppelen aan een menselijk vermogen. Volgens hem beschikken mensen over een gedeeld zintuig (de ‘gemeenzin’) dat hen als vanzelf voor elkaar verstaanbaar maakt. Daar is gemeenschap in de ware zin van het woord beschikbaar, vanwege alles wat we (mede)delen.  Wij vormen daar onze oordelen immers altijd als lid van een gemeenschap. Dat geeft zijn eigen soort voldoening, Kant spreekt van ‘lust’. En die lust heeft alles te maken met het gegeven – volgens Kant – dat in groeiende gemeenschappelijkheid ook de bestemming van de mens is gelegen. Je wordt er enthousiast van.

Misschien bederf ik het feestje, maar ik heb de nodige reserve tegen dit soort gemeenschappelijkheid. Ik zie die lust zich inderdaad voordoen, en wel in de enthousiaste omarming van een collectiviteit. Die maakt dat er zoiets bestaat als wat ik noem: ‘jumping to connection’, een  woordcombinatie die is gevormd naar analogie van jumping to conclusion. Dat laatste duidt over het algemeen op een voortijdig afronden van een redeneer- of onderzoeksproces via het aangrijpen van een simplistische, emotioneel bevredigende snelle conclusie. Jumping to connection is dan een voortijdige omarming van het gemeenschappelijke, vanwege de warmte en het bestemmingsgevoel dat erbij hoort. Het is wat ik op oude filmpjes Duitsers zie doen op hun door Hitler en de nazipartij georkestreerde partijdagen. Maar ik zie het ook terug in het grote geheel (great again) waarmee Trump zijn aanhangers enthousiasmeert. Het kan met dat grotere geheel gigantisch fout gaan, dan loopt het uit op een totalitair systeem.

Nu zijn de psychotherapeuten die het symposium bezochten over het algemeen sympathieke mensen, met een sterk ontwikkeld gevoel voor de complexiteit van individuen. Zij zien in dat mensen niet zomaar in collectieve categorieën onder te brengen zijn. Maar dan is de vraag: hoe stellen die professionals zich ‘het grotere geheel’ voor waar hun cliënten liefst deel van uit zouden kunnen maken? Gaat hun besef van de uniciteit van hun patiënten zomaar samen met kritiekloze omhelzing van grove categorieën als ‘verbinding’ of ‘een groter geheel’? Er zal nagedacht moeten worden over subtielere vormen van verbinding, vormen die de eigenheid van mensen recht doen. De ingewikkeldheid en andersheid van iedere mens zal geborgd moeten zijn.

Maar als dat zo is kun je beter niet de weg van Kant volgen. Dan kun je beter niet beginnen met iets gemeenschappelijks te postuleren en daar individuen in invoegen. Dan is er meer mogelijk met de scheiding als uitgangspunt, zoals Levinas dat hanteert. Daarin is de eigenheid van ieder mens gegarandeerd, en vandaaruit is verbinding mogelijk. Maar dan van betere kwaliteit.

Zie ook Buber, Levinas en het schandaal van de filosofie.

Wil je commentaar geven of zien: klik op Groter geheel en scrol naar beneden door.