Gaat Europa Israël achterna? (2)

De militarisering van Europa is meer dan alleen het op grote schaal uitrusten van legers en het opzetten van een eigen defensie-industrie. Het is ook de verwerving van een andere mentaliteit. Die nieuwe mindset gaat ervan uit dat oorlog een niet uit te bannen fenomeen is. Er zit een vijand, of meerdere vijanden, op je te azen, en het gevoel vat post: het is erop of eronder, het is wij of zij. En om te zorgen dat zij niet winnen is er veel geoorloofd om hen uit te schakelen.

Als dat niet goed lukt kom je in de greep van permanente angst. Dat is herkenbaar van de op militaire veiligheid ingestelde Israëlische samenleving. Voor zover het uitschakelen van de vijand wél slaagt treedt een andere dynamiek in werking: die van de oorlogsroes en overschrijding van humanitaire grenzen in de oorlog. Ook dat is zichtbaar in het huidige optreden van Israël.

Veilig beschermd door de Amerikaanse atoomparaplu dachten we in Europa dat we die ‘primitiviteit’ achter ons gelaten hadden. Maar je kunt er zeker van zijn dat, als wij op een zeker moment werkelijk blootgesteld worden aan een brute Russische potentaat, we meer op Israël zullen gaan lijken dan we zouden wensen of voor mogelijk houden. Om daar maat in te houden is nu al – naast de bijna overal enthousiast ontvangen omarming van het ontluikende Europese legergroen – mentale waakzaamheid geboden.

Zie ook Gaat Europa Israël achterna? (1).

Wil je commentaar geven of zien: klik op Gaat Europa Israël achterna? (2) en scrol naar beneden door.

Netanjahoe verklaart de oorlog aan de diaspora

Benjamin Netanjahoe is voor vier dagen de eregast van zijn Hongaarse ambtgenoot Viktor Orban. Sommigen zullen zich afvragen: hoe kunnen Netanjahoe en Orban zo innig zijn? Orban steekt de bewondering voor zijn fascistische en antisemitische voorganger Miklos Horthy niet onder stoelen of banken. En in zijn campagne tegen de Hongaars-Joodse filantroop Georges Soros maakt hij regelmatig gebruik van antisemitische stereotypen. Ik vertrouw hem voor geen cent. Voor Netanjahoe moet dat toch op zijn minst ongemakkelijk aanvoelen?

Maar daar staat voor de Israëlische premier veel tegenover. Hij deelt met Orban de voorliefde voor autocratisch regeren, en de weerzin tegen de internationale rechtsorde. In hun wereldbeeld is de toekomst aan sterke zelfbewuste natiestaten. Het feit dat Orban Soros in de ban doet kan Netanjahoe niet zoveel schelen. Dat kan hij natuurlijk niet hardop zeggen, want dan zou hij in het kamp van de antisemieten terechtkomen. Maar dat hij de diaspora niet ziet zitten blijkt wel uit de gretigheid waarmee hij graag aanslagen, zoals die van 2015 in Frankrijk, aangrijpt om te vertellen dat Joden gewoon in Israël thuishoren. 

Ik vertrouw Netanjahoe ook niet. Wat mij betreft verklaart hij met dit bezoek de oorlog aan de diaspora. Wie vertrouw ik eigenlijk wél?

Zie ook Sacks en Netanjahoe.

Wil je commentaar geven of zien: klik op Netanjahoe verklaart de oorlog aan de diaspora en scrol naar beneden door.

Alles anders

Ineens is alles anders, zelfs de column van Rob de Wijk in Trouw. Iedere vrijdag zet ik zet me schrap als ik aan het wekelijkse commentaar van de Clingendaalse buitenlanddeskundige begin. Een noodzakelijke reality check, maar je hebt er wel een sterke maag voor nodig. De dreiging van Poetin, de chaos van Trump, de zwakte van Europa, jaar in jaar uit hamert hij daarop. Maar nu, midden in de reeks dieptepunten die we beleven en die voorlopig niet ten einde is, sloeg hij een bijna opgewekte toon aan. Hij zegt in zijn commentaar kansen te zien voor een alliantie tussen Oekraïne en Europa, vooral op militair-politiek terrein gericht tegen Rusland als gezamenlijke vijand.

Ze staan allebei zwak, Oekraïne en Europa, maar ze kunnen, aldus De Wijk, elkaars zwakke plekken compenseren. Europa mist slagkracht in de diepte maar de Oekraïeners hebben inmiddels lange afstandsraketten die twee keer zover reiken. “Waarom kopen we die niet?” Europa mist een commandovoeringssysteem om alle afzonderlijke Europese eenheden aan te sturen. Maar we zouden kunnen aanhaken bij het succesvolle Delta-systeem van Oekraïne. Dat draait nu nog met behulp van Elon Musks Starlink-satellieten, maar het Europese Eutelsat OneWeb-systeem zou een alternatief kunnen zijn. En voor luchtverdediging kan Oekraïne capaciteiten leveren aan Sky Shield, een Duitse initiatief. Van Wijk blijft realistisch (en sceptisch) als hij zegt dat een goede vredesdeal met Rusland voor dit alles een voorwaarde is. Maar on-Van Wijkachtig optimistisch denkt hij dat Europa en Oekraïne in staat zijn om het Amerikaanse gat te vullen.

Nog iets nieuws gezien: een emotionele Rob Trip. Als nieuwspresentator irriteert hij me regelmatig door een soort gevoelsarmoede die hij uitstraalt. Maar na de reportage vrijdagavond van de schofterige kleinering van Zelensky door Trump en Vance was hij zo aangedaan dat hij de afsluitende “prettige avond” groet nauwelijks uit zijn keel kreeg.

Zie ook Acceptabel cynisme.

Wil je commentaar geven of zien: klik op Alles anders en scrol naar beneden door.

Lekker ondeugend

Hoe ik de kunstenaar Lucebert moet beoordelen weet ik niet. Hij heeft overduidelijk de verkeerde kant gekozen tijdens de Tweede Wereldoorlog, onder andere blijkens zijn antisemitische uitspraken en vrijwillige aanmelding bij de Arbeidseinsatz. Maar zijn werk, zowel het literaire als het geschilderde, laat een gevoelig en diep bewogen innerlijk leven zien. Ik sluit niet uit dat hij zwaar gebukt ging onder zijn voormalige nazistische sympathieën. Blijft staan dat hij er nooit afstand van heeft genomen. 

Desondanks ben ik vaak geroerd door teksten die ik van hem tegenkom. Zo ook de zin die inzet was van intensief overleg tussen de gemeente Alkmaar en Alkmaarse synagogen: ‘Van teveel spektakel wankel je allicht’. Mooi, en misschien zegt het toch wat over zijn verleden. Deze tekst stond al vijftig jaar als kunstwerk op het gemeentehuis, maar was aan restauratie toe. Gegeven de relatief recente onthullingen over Luceberts verleden en zijn zwijgen daarover vonden de Joodse Gemeenten van Alkmaar het niet gepast om het kunstwerk op de oude plaats terug te brengen, een overheidsgebouw zou zich daar niet mee moeten verbinden. De organisaties kaartten de kwestie aan bij de gemeente Alkmaar. Na uitvoerig overleg bereikten zij een compromis. Het Lucebert-kunstwerk wordt teruggeplaatst op een andere locatie dan een overheidsgebouw. Goed gedaan, denk ik dan.

Des te akeliger zijn de opzettelijk grievende opmerkingen van wethouder Anjo van de Ven na het bereiken van het compromis. Zij zegt het kunstwerk op een “prominentere” plek te willen plaatsen: “Ik droomde gisteren van een plek op straks de vijftig meter hoge toren bij Ringers”. Waarna ze het vileine karakter van haar opmerking onderstreept met “Even een ondeugende gedachte van de wethouder”. Geintje, gewoon even Joden pesten.

Dat spel met ‘ondeugendheid’ doet me, met alle verschillen, denken aan de quasi onschuldige manier waarop Elon Musk en Steve Bannon recent de wereld schokken met hún geintje: de uitgestoken rechterarm. Moet allemaal kunnen. Bah.

Zie ook Lucebert.

Wil je commentaar geven of zien: klik op Lekker ondeugend en scrol naar beneden door.

Out of the box

Het ene bericht uit Washington is nog krankzinniger dan het andere. Je zult maar nieuwslezer zijn in deze tijden. Dat is toch een eerbiedwaardig beroep, maar je bent gedwongen om een serie bizarriteiten als serieus nieuws te presenteren. Je ziét ze ermee worstelen. Winfried Baijens, naar aanleiding van Trumps voorstellen tot deportatie van Palestijnen uit Gaza: “Rudy, Waar komt dit plan vandaan?” Zoiets wil je toch het liefst voorzien van een beetje verstandig commentaar voor de mensen thuis. Maar waar moet je beginnen? 

Ook schrijvende journalisten happen naar adem. Zij ontlenen hun waarde voor een groot deel aan hun vermogen tot duiding van nieuws, en het onderbrengen ervan in een groter plaatje. Een set van gedeelde internationale spelregels, en überhaupt regels over basaal politiek fatsoen maakten daar tot nog toe deel van uit. Interpretatie van actuele gebeurtenissen wordt een stuk lastiger als je daar niet meer vanuit kunt gaan. 

Sommigen denken dat het opzettelijke strategie is van Trump om een stortvloed van buitennissige plannen over de wereld uit te storten. Veel mensen verliezen daardoor hun oriëntatiepunten en houvast, en dat vermindert bij voorbaat de mogelijke weerstand die hij kan tegenkomen.

Zie ook Een fatsoenlijke samenleving.

Wil je commentaar geven of zien: klik op Out of the box en scrol naar beneden door.

Groter geheel

Deel uitmaken van een groter geheel, dat is een oerverlangen van mensen. Afgelopen week was ik bij een symposium over het verdragen van psychisch lijden. Bij drie van de vier sprekers kwam ‘deel uitmaken van een groter geheel’ ter sprake. Steeds als een van de ingrediënten die nodig zijn voor een constructieve omgang met mentale problemen. Dat ingrediënt staat ook wel bekend als ‘verbinding’, en dat woord verschijnt nog veel vaker in toespraken en artikelen over mentale en sociale gezondheid. Het figureert dan als een soort ideale toestand, met associaties van warmte en geborgenheid. Immanuel Kant ziet kans om die ideale toestand te koppelen aan een menselijk vermogen. Volgens hem beschikken mensen over een gedeeld zintuig (de ‘gemeenzin’) dat hen als vanzelf voor elkaar verstaanbaar maakt. Daar is gemeenschap in de ware zin van het woord beschikbaar, vanwege alles wat we (mede)delen.  Wij vormen daar onze oordelen immers altijd als lid van een gemeenschap. Dat geeft zijn eigen soort voldoening, Kant spreekt van ‘lust’. En die lust heeft alles te maken met het gegeven – volgens Kant – dat in groeiende gemeenschappelijkheid ook de bestemming van de mens is gelegen. Je wordt er enthousiast van.

Misschien bederf ik het feestje, maar ik heb de nodige reserve tegen dit soort gemeenschappelijkheid. Ik zie die lust zich inderdaad voordoen, en wel in de enthousiaste omarming van een collectiviteit. Die maakt dat er zoiets bestaat als wat ik noem: ‘jumping to connection’, een  woordcombinatie die is gevormd naar analogie van jumping to conclusion. Dat laatste duidt over het algemeen op een voortijdig afronden van een redeneer- of onderzoeksproces via het aangrijpen van een simplistische, emotioneel bevredigende snelle conclusie. Jumping to connection is dan een voortijdige omarming van het gemeenschappelijke, vanwege de warmte en het bestemmingsgevoel dat erbij hoort. Het is wat ik op oude filmpjes Duitsers zie doen op hun door Hitler en de nazipartij georkestreerde partijdagen. Maar ik zie het ook terug in het grote geheel (great again) waarmee Trump zijn aanhangers enthousiasmeert. Het kan met dat grotere geheel gigantisch fout gaan, dan loopt het uit op een totalitair systeem.

Nu zijn de psychotherapeuten die het symposium bezochten over het algemeen sympathieke mensen, met een sterk ontwikkeld gevoel voor de complexiteit van individuen. Zij zien in dat mensen niet zomaar in collectieve categorieën onder te brengen zijn. Maar dan is de vraag: hoe stellen die professionals zich ‘het grotere geheel’ voor waar hun cliënten liefst deel van uit zouden kunnen maken? Gaat hun besef van de uniciteit van hun patiënten zomaar samen met kritiekloze omhelzing van grove categorieën als ‘verbinding’ of ‘een groter geheel’? Er zal nagedacht moeten worden over subtielere vormen van verbinding, vormen die de eigenheid van mensen recht doen. De ingewikkeldheid en andersheid van iedere mens zal geborgd moeten zijn.

Maar als dat zo is kun je beter niet de weg van Kant volgen. Dan kun je beter niet beginnen met iets gemeenschappelijks te postuleren en daar individuen in invoegen. Dan is er meer mogelijk met de scheiding als uitgangspunt, zoals Levinas dat hanteert. Daarin is de eigenheid van ieder mens gegarandeerd, en vandaaruit is verbinding mogelijk. Maar dan van betere kwaliteit.

Zie ook Buber, Levinas en het schandaal van de filosofie.

Wil je commentaar geven of zien: klik op Groter geheel en scrol naar beneden door.

Overspannen spraakverwarring

Het lijkt raar, een discussie in de publiciteit over de vraag wat beter is: empathie, sympathie, compassie? We hebben toch geleerd dat dat allemaal goed is? De aanleiding voor de discussie is de verschijning van het boek Tegen empathie. Een pleidooi voor rationele compassie van Paul Bloom in Nederlandse vertaling. Zo’n titel alleen al, dat kán toch niet? “Ik schrok ervan”, schrijft iemand, “als sociaal werker zie ik empathie als cruciale vaardigheid die ons, in tijden van polarisatie, kan helpen elkaar weer te horen en begrijpen. Paul Bloom verwart, mijns inziens, empathie met sympathie”. En zo volgt er al snel een semantische discussie waarin de één compassie noemt wat voor de ander empathie is, terwijl voor een derde het moet gaan over sympathie. Bloom zelf vindt, zoals gezegd, empathie schadelijk, maar wat hem betreft valt er nog te onderscheiden tussen gevoelsmatige en cognitieve empathie, en die laatste vindt hij wel te verdedigen.  

De spraakverwarring lijkt soms compleet. Je vraagt je af: is er geen beter moment te verzinnen voor een dergelijke discussie? Het tot in de finesses bespreken van de subtiliteiten van compassie, empathie en sympathie en hun verschillen voelt een beetje misplaatst op het moment dat er in de VS een president wordt geïnstalleerd die met geen van de drie begrippen bekend lijkt te zijn. Wat de verschillen ook zijn, we hebben ze alle drie waarschijnlijk meer nodig dan ooit, dat is ook gewoon een kwestie van beschaving. Verder is het best pijnlijk om die verwarring aan te zien. Alle deelnemers aan de discussie hebben het beste voor met de ander of de anderen, maar ze blijven steken in al dan niet beredeneerde afbakeningen van de verschillende begrippen. 

Toch kan ik het ongemak dat het begrip empathie oproept wel begrijpen, maar dat euvel deelt empathie met sympathie en compassie, hoe je die begrippen ook definieert. De drie begrippen hebben in de praktijk vaak een ondeugdelijke aanname gemeen, namelijk dat je weet wat goed is voor de ander of de anderen voor wie je empathie, sympathie of compassie opbrengt. De maakbaarheid van die kennis is, voor alle drie begrippen, steeds nadrukkelijk aanwezig. En daarmee de inspanning die daarvoor geleverd moet worden. Je moet je “verplaatsen in de ervaring, gevoelens en behoeften van de ander”, aldus een ingezonden brief. Het gaat erom, volgens Bloom, om te “achterhalen wat je vooroordelen zijn. We moeten dus echt proberen om iets vanuit het perspectief van de ander te zien.” Hier treedt al snel een soort overspannen inspanningsverplichting op, het ethische ik moet het allemaal zelf waarmaken. Maar als het nou eens in een heleboel gevallen onmogelijk is om precies te weten wat de ander of de anderen willen? Bloom noemt die mogelijkheid wel even, want hij zegt over het kennen van het perspectief van de ander: “Makkelijk is dat niet, en misschien zelfs onmogelijk”. Denken voor een ander doemt dan op als valkuil. 

Ik zou zeggen, laat de ander of de anderen maar komen. Het denken voor anderen is in principe niet te stoppen, maar houd er rekening mee dat jij niet kunt verzinnen wat er in de ander(en) omgaat. Maar je mag er wel van uitgaan dat zij zelf wel een keer vertellen wat ze nodig hebben. Dat scheelt een hoop overspanning en waarschijnlijk ook een hoop discussie, mits je op die momenten alert bent. En natuurlijk blijven we in de omgang empathisch, sympathisch en vol compassie. Dat is een kwestie van sociale hygiëne.

Zie ook Levinas en empathie.

Wil je commentaar geven of zien: klik op Overspannen spraakverwarring en scrol naar beneden door.

Zero sum

Soms denk ik: het is een zero sum game, de strijd van goede en kwade krachten in de wereld. In Trouw haalt iemand een citaat uit Leviticus aan om aan te tonen dat de Bijbel een bron van liefde is. “Iemand die als vreemdeling in jullie land verblijft, mag je niet onderdrukken. Behandel vreemdelingen die bij jullie wonen als geboren Israëlieten. Heb hen lief als jezelf, want jullie zijn zelf vreemdelingen geweest in Egypte” (hoofdstuk 19, vers 33 en 34). Het kost weinig moeite om daar een citaat naast te zetten dat precies het tegenovergestelde toont. Bijvoorbeeld Deuteronomium hoofdstuk 2 vers 25, als God de Israëlieten toespreekt: “Vanaf dit moment laat ik alle volken ter wereld van angst voor jullie sidderen. Wanneer ze de geruchten over jullie horen, zullen ze jullie komst met schrik en beven tegemoet zien”. Eindstand: zero, nul, nada.

Zo’n gevoel had ik ook toen ik hoogleraar en Europa-kenner Marc de Vos hoorde over Europa. Ja, Europa staat voor bepaalde waarden en normen, voor fundamentele rechten en vrijheden. Maar nee, het is niet de taak van Europa om die hoog te houden, zeker niet in de wereld als geheel. Want Europa moet zich opstellen als een geopolitieke macht met als belangrijkste taak om de eigen welvaart en veiligheid te waarborgen in de strijd met andere geopolitieke machten. Voor dat doel mag Europa realpolitik bedrijven en vuile handen maken. Eindstand: zero, of zelfs onder nul.

Toch kan ik het met die laatste stelling ook weer niet oneens zijn. Want het is waar wat De Vos zegt: als wij militair of economisch geen stand houden, dan blijft er überhaupt van onze waarden en normen niets over. Terwijl we wel kans gezien hebben om, in ieder geval bínnen Europa, het werkingsgebied van die normen en waarden langzaamaan iets uit te breiden, bijvoorbeeld naar Midden- en Oost Europa. Het in stand houden daarvan is wellicht genoeg rechtvaardiging voor forse verdediging van de buitengrenzen. In de hoop dat op een dag misschien niet meer nodig is. Maar die winnende eindstand voor de zachte krachten laat waarschijnlijk nog lang op zich laten wachten.

Zie ook Gaat Europa Israël achterna? en Niet universeel, wel hartverwarmend.

Wil je commentaar geven of zien: klik op Zero sum en scrol naar beneden door.

Naturalisatie

Veel historici zijn het er tegenwoordig wel over eens: de natiestaat is een menselijke uitvinding. En dan ook nog eens van tamelijk recente datum, namelijk de negentiende eeuw. Daarvóór had je wel koninkrijken of vorstendommen, maar die waren vooral het min of meer toevallige product van de veroverings- of huwelijkspolitiek van de betreffende heersers. De natiestaat, opgevat als een collectieve historische lotsbestemming van een groep die zich ‘natie’ noemt, verschijnt als uitvloeisel van de Romantiek. 

Dat besef is bij mij zo diep ingedaald dat ik regelmatig blijf haken aan woorden als ‘naturalisatieceremonie’ of ‘genaturaliseerd Nederlands staatsburger’. Alsof Nederlanderschap (of Israëliërschap of Fransmanschap of welk staatsburgerlijk schap dan ook) een keiharde essentie is, in de natuurlijke orde ingebakken en zo oud als de schepping. Die suggestie van natuurlijke gegevenheid geldt uiteraard, per definitie, voor het woord ‘natuur’. Dat ís een voorgegeven orde, die onafhankelijk van de mens bestaat. De mens kan zich daar wel onafhankelijk van verklaren, maar alleen tot zijn eigen schade, denk aan klimaatverandering.

Maar andere woorden die, net als natuur, verwant zijn aan het Latijnse natus (‘geboren’) en nativitas (‘geboorte’), liften op dubieuze manier mee op die suggestie van een onafhankelijke voorgegevenheid of essentie. In het woord ‘natie’ is die associatie met geboorte nog enigszins gerechtvaardigd: een bij elkaar horende groep mensen bestendigt zichzelf in de tijd doordat er kinderen geboren worden en generaties elkaar opvolgen met doorgifte van bepaalde gebruiken en tradities. Maar het woord ‘naturalisatie’, gebruikt voor het verkrijgen van staatsburgerschap, overschrijdt wat mij betreft een grens. Dat suggereert een bijna fysieke gedaanteverandering op elementair of dna-niveau, terwijl er van niets anders sprake is dan dat je in een bepaald menselijk construct terechtkomt. Nu kunnen menselijke constructen beslist krachtig werkzaam zijn, denk aan geld of religie. Maar een ‘natuurlijke essentie’, nee, dat hebben ze niet.

Zie ook De Romantiek is passé.

Wil je commentaar geven of zien: klik op Naturalisatie en scrol naar beneden door.

Ieder zijn eigen anti-democratie

Is religie verenigbaar met democratie? Dat lijkt een rare vraag. We weten in het Westen eigenlijk niet beter dan dat juist van oorsprong Christelijke landen democratieën hebben ontwikkeld. We konden zelfs denken dat de waarden van de Verlichting – vrijheid, gelijkheid, broederschap – logische uitvloeisels zijn van een seculariserende Christelijke samenleving. Het idee is dan: als de godsdienstige omhulsels worden afgeworpen, blijven de democratische kernwaarden over. Zo heb ik het zelf ook wel eens beschreven.

De historicus James Kennedy zet daar vraagtekens bij. Er zijn namelijk, zegt hij, best grote groepen conservatieve Christenen die zich niet op hun gemak voelen bij de liberale democratie en verlangen naar autoritair leiderschap. In Amerika zijn ze te vinden onder de Trump-stemmers, in Europa onder de aanhang van Wilders, Le Pen en Orban.

Ik denk dat Kennedy hiermee een probleem aansnijdt dat verder reikt dan alleen Christelijke anti-democratische tendensen. Joden, Hindoes, Moslims, om maar een paar andere religieuze groepen te noemen, kennen hun eigen varianten van gelovigheid die niets moet hebben van het seculiere liberalisme. Bij conservatieve Joden zie ik die tendens bijvoorbeeld optreden in het verlangen om in Israël de democratie te vervangen door een theocratie. De Tempel zou herbouwd moeten worden in Jeruzalem, met priesters in een leidende rol. Of daar, zoals bij de conservatieve Christenen, ook autoritair leiderschap bij zou horen betwijfel ik. Dat werkt waarschijnlijk niet bij Joden, daarvoor is de rabbijnse traditie van tegenspraak en discussie te diep ingesleten. Of kun je zo’n erfenis ook kwijtraken?

Zie ook Meerstemmigheid gesmoord en Bestemming bereikt.

Wil je commentaar geven of zien: klik op Ieder zijn eigen anti-democratie en scrol naar beneden door.

De Golem en andere vormen van magie in het Jodendom

Op 27 november vond een studiedag plaats van Stichting PaRDeS met als thema ‘Magie in het Jodendom’. Dit ter nagedachtenis aan de vorig jaar onverwachts overleden rabbijn en geleerde Leo Mock. PaRDeS, waar Mock bestuurslid van was, stelt zich ten doel om – in het voetspoor van rabbijn Yehuda Ashkenasy (1924 – 2011) – met een zo breed mogelijk publiek de bronnen van Joodse wijsheid te bestuderen. Daar komen Christenen, humanisten en Joden op af, en die laatste groep was deze keer wat nadrukkelijker aanwezig. Dat had te maken met de verschijning van het boek Een onttoverde wereld? Over magie in het Jodendom, waarin een aantal uit het Engels vertaalde artikelen van Leo Mock zijn gebundeld. Het boek werd door Marcel Poorthuis aangeboden aan Leo’s weduwe Yael Mock.

Marcel Poorthuis, emeritus hoogleraar interreligieuze dialoog, opende de dag met de constatering dat religies in het Westen graag afstand houden van magie. En wel omdat magie wordt geassocieerd met primitief bijgeloof. Die klassieke scheiding van religie en magie was niet aan Leo besteed. Met een zekere argeloosheid en plezier liet hij zien hoe ook in het Jodendom die twee regelmatig door elkaar heen lopen. Zo stelt Leo vast dat, met alle (rationele) nadruk in de Joodse traditie op het belang van tekst, er in Joodse contexten amuletten zonder tekst zijn gevonden waaraan geneeskracht werd toegekend. Maar, aldus Mock, Noach wordt opgedragen zijn boek van geneeskunde op te schrijven, dat weer wel. Om dit soort paradoxale overgangen te kunnen maken is, aldus Poorthuis, zowel openheid als kritische zin nodig. “Leo beschikte over beide op bewonderenswaardige wijze”.

Bart Koet, emeritus hoogleraar Theologie, vertelde over zijn samenwerking met Leo Mock aan de Theologische Hogeschool Tilburg. Leo had daar een leeropdracht voor Judaïca, Bart voor het Nieuwe Testament en ze gaven samen regelmatig college, waarbij ze soms de rollen omdraaiden. Dat kon omdat Leo goed wist welke teksten uit Tenach en Rabbijnse literatuur doorwerken in het Nieuwe Testament. Toen zij stuitten op een passage in het Nieuwtestamentische boek Handelingen over ‘toverij’ deed zich de vraag voor: wat wordt daarmee bedoeld? Magie, droomuitleg, verrichting van wonderen? Leo opperde dat die laatste suggesties hier misschien niet van toepassing zijn. In ‘toverij’ klinkt, aldus Leo, eerder een echo door van een kwestie die Tenach op een aantal plaatsen aan de orde stelt. Namelijk: hoe herken je een valse profeet? In Handelingen wordt het in Tenach gegeven antwoord overgenomen. Dat stelt dat een valse profeet uit is op zijn eigen grandeur, terwijl een goede profeet het algemeen belang op het oog heeft. 

Als derde spreker ging Joram Rookmaaker, rabbijn van de Liberaal Joodse Gemeente Amsterdam, in op de vermeende afwijzing door Maimonides van magie. Het is waar, magische praktijken mogen niet, zegt Maimonides, omdat ze ijdel zijn, ze hebben slechts schijnbaar kracht. Maar Leo wees, aldus Rookmaaker, graag op de pragmatische kant van Maimonides: hij zag regelmatig bijgelovige praktijken door de vingers. Bijvoorbeeld het schrijven van de letter Sjin, als verwijzing naar de Godsnaam ‘Sjaddai’ op de achterkant van het perkamenten tekstrolletje in de mezoeza. Dat geeft de mezoeza iets amulet-achtigs, maar ach, zegt Maimonides, het zit maar aan de achterkant. In Leo’s woorden: Maimonides was niet zo superrationeel als hij vaak wordt voorgesteld, en zo houd je een traditie leefbaar.

Voor de middag kon je kiezen uit drie workshops: “Spelen met Nazi’s op glad ijs”, “Over magie en het verbod daarop in Tenach” en “Wie is de mens? Van magie tot AI”. Deze laatste workshop werd gegeven door Esther van Eenennaam. Zij was op het spoor van haar onderzoek over dit onderwerp gezet door Leo, hij was ook haar promotor. Een vervanger heeft ze nog niet. Leo wordt node gemist, en niet alleen door haar.

Zie ook Leo Mock z''l.

Wil je commentaar geven of zien: klik op De Golem en andere vormen van magie in het Jodendom en scrol naar beneden door.