vrijdag 22 september 2023
Kol Nidrei en andere illusies
Soms laten mensen zich gezeggen door het verdriet van een ander, op het moment dat hen duidelijk wordt dat ze die ander gekwetst hebben. Dat is de centrale stelling die de Frans-Joodse filosoof Emmanuel Levinas uitwerkt in zijn boeken.


maandag 4 september 2023
Leo Mock z.l.
Hij probeerde het wel, tijdens het maandelijkse ‘Lernen met Leo’ van Crescas, om tot uitwisseling van meningen en tot dialoog te komen. Meestal aan het begin van het uur, dan kon hij weleens expliciet vragen om opinies en eigen inbreng van de deelnemers over de parasja (het stuk van de Tora dat die week in sjoel gelezen werd). Maar vervolgens ging hij al snel van de een naar de ander, een echte uitwisseling kwam er vaak niet van. Leo stak van wal en dan kon je er niet gemakkelijk meer tussenkomen. Soms stak iemand schuchter zijn hand op, zonder succes, en dan nog een paar keer voordat Leo erop inging – meestal maar kort. Zijn goede voornemens ten spijt, Leo had gewoon het temperament er niet voor om dialogisch te doceren.
Maar dat gaf helemaal niets. Integendeel, ik vond het vaak een feest om nu eens niet ‘interactief’ te hoeven zijn en alleen maar te mogen luisteren naar deze geweldige docent. Zijn uitleg van de parasja was altijd onderhoudend, getuigde van een diepgaande en doorleefde kennis van de Joodse traditie (‘het project van Abraham’, zoals hij het noemde), en er viel altijd wat te lachen door zijn snelle grapjes en imitaties.
Geestverruimend vond ik iedere keer hoe hij zijn achtergrond van jesjiva-student wist te combineren met een brede historische blik. Hij had oog voor de manier waarop de verschillende historische periodes hun sporen nalieten in de traditie. Dat stelde hem in staat om orthodox te leven en tegelijkertijd de traditie vanaf een zekere wetenschappelijke afstand te bekijken, een voor Nederland zeldzaam mooie combinatie met vaak geestige relativeringen als gevolg.
We gaan hem missen. Gelukkig heb ik nog een stapel schriften met aantekeningen van zijn uitleg (“Naud, opschrijven dit!”). Die ga ik systematisch doornemen.
Zie ook Ido Abram.
Wil je commentaar geven of zien: klik op Leo Mock z.l. en scrol naar beneden door.
vrijdag 25 augustus 2023
Zo democratisch ingesteld is de gemiddelde Israëliër niet
Het klopt niet helemaal, of misschien wel helemaal niet, wat ik schreef over een veronderstelde ‘democratische inborst’ van de gemiddelde Israëliër. In het blogbericht Wonderen opper ik dat de stichters van Israël in hun euforie een bovengemiddeld vertrouwen hadden in de inherent democratische gezindheid van de burgers van de nieuwe staat. “Die zouden, met hun achtergrond als egalitaristische kibboetsniks, vrij debatterende Talmoedstudenten en slachtoffers van dictaturen, van zichzelf zo rechtsstatelijk aangelegd zijn dat de nieuw te vormen staat het zou kunnen stellen zonder de gebruikelijke waarborgen.”
Maar uit gesprekken in reactie op dat blogbericht begreep ik dat die democratische gezindheid, ook bij Ben-Goerion c.s., wel wat te wensen overliet. Iemand wees me bijvoorbeeld op een recent opgedoken rede uit 1949 van Ben-Goerion voor de Knesset commissie voor “Constitutie, Wetgeving en Rechtspraak”. Daarin pleit hij tegen het opstellen van een grondwet voor Israël.
In het Nieuw Israëlietisch Weekblad wond columnist Hans Knoop er ook geen doekjes om. Over de machtige Arbeiderspartij uit die dagen vertelt hij: “Die partij werd bevolkt en geleid door van oorsprong Oost-Europese apparatsjiks met een rudimentaire opvatting van democratie. Niet Westminster stond voor die generatie model en evenmin stond Montesquieu met diens scheiding der machten hoog bij hen in aanzien. Ik durf de stelling aan dat links in die jaren een grotere greep op Israël had dan nu met rechts het geval is. Het democratische en liberale gehalte van de modale Israëlische functionaris hield bepaald niet over.”
Aan de andere kant: als niet een groot deel van de Israëlische bevolking het gevoel zou hebben dat democratie en rechtsstaat tot het DNA van hun land behoren, dan zouden de demonstraties tegen de plannen van de regering Netanjahoe nooit zo massaal kunnen zijn als ze zijn. In datzelfde NIW beschrijft Asjer Waterman zijn betrokkenheid bij die demonstraties. Hij voelt “trots op de mensen die zich wekelijks inzetten om Israël te redden van de ineenstrortende democratie. Trots misschien ook wel op het idee van een democratische en Joodse staat.”
Maar van een vanzelfsprekende democratische gezindheid van de Israëliër kun je dus beslist niet spreken. Het zal nog een gevecht worden om het land overeind te houden.
Zie ook Meerstemmigheid.
Wil je commentaar geven of zien: klik op Zo democratisch ingesteld is de gemiddelde Israëliër niet en scrol naar beneden door.
vrijdag 11 augustus 2023
Wonderen
.jpg)
David Ben-Goerion, mede-stichter en eerste premier van Israël, lijkt me er de man niet naar geweest te zijn om te geloven in wonderen. Daarvoor was hij te veel een macher, iemand die wist dat er veel mensenwerk verzet moest worden om Israël van de grond te krijgen. Hij wordt beschreven als realistisch, nuchter en een tikje humorloos.
Toch wordt de stichting van de staat vaak voorgesteld als een al dan niet goddelijk wonder en Ben-Goerion misschien niet als profeet, maar op zijn minst als uitvoerder van dat wonder. Die voorstelling van zaken mag wat mij betreft grotendeels overeind blijven, want het feit dat Israël bestaat is van onschatbare waarde. Maar het wonder vertoont wat mankementen, en die zijn mogelijk wél terug te voeren op een ongefundeerd geloof bij Ben-Goerion c.s. in bovennatuurlijke krachten. Niet dat zij geloofden in goddelijk ingrijpen zoals de religie zich dat voorstelt. Maar wél hadden zij in hun euforie een bovengemiddeld vertrouwen in de democratische inborst van de burgers van de nieuwe staat. Die zouden, met hun achtergrond als egalitaristische kibboetsniks, vrij debatterende Talmoedstudenten en slachtoffers van dictaturen, van zichzelf zo rechtsstatelijk aangelegd zijn dat de nieuw te vormen staat het zou kunnen stellen zonder de gebruikelijke waarborgen. Dat geloof kan verklaren waarom de staat rechtsstatelijk zo slordig werd ingericht – zonder grondwet en zonder een extra controlerende kamer. De stichters hebben zich niet kunnen voorstellen dat de democratische rechtsstaat op een bepaald moment van binnenuit zou worden uitgehold zoals nu door Netanjahoe en religieus rechts gebeurt. Ik ook niet trouwens, tot voor kort.
Reden genoeg om de Tora-boodschap van deze week serieus te blijven nemen. Er is niet zo gauw een goddelijke remedie of inherent Joodse karakteraanleg voorhanden die het ontbreken van staatsrechtelijke instituties kan goedmaken.
Zie ook Zo democratisch ingesteld is de gemiddelde Israëliër niet.
Wil je commentaar geven of zien: klik op Wonderen en scrol naar beneden door.
vrijdag 4 augustus 2023
Verschillen
Dat proces is te volgen bij Marjan Slob die in maart aantrad als nationale denker en sindsdien veelvuldig in het openbaar optreedt. Ik constateer een nadere precisering op een klein onderdeel van haar interessegebied, namelijk dat van onze omgang met verschillen. Voor mij is dat, in navolging van Levinas met zijn gevoeligheid voor totaliserende tendensen, een belangrijk thema. Levinas pleit ervoor om de eigenheid en andersheid van ieder mens serieus te nemen, en automatisch volgt daaruit dat je tussen mensen (grote) verschillen zult aantreffen. Geef die vooral de ruimte, is zijn boodschap.
Voor zover ik Slobs opvattingen een beetje ken zal zij dat standpunt van Levinas zeker onderschrijven. Dat kun je al opmaken uit de titel van de bundel interviews met haar: Ruimte maken voor het andere. Toch zegt zij daar “Maak de wereld groter, ruimer en je ziet dat er eigenlijk geen verschil is tussen jou en de ander”. Het is duidelijk wat ze bedoelt: de ene mens is niet meer waard dan de ander, we moeten uitgaan van menselijke gelijkwaardigheid. Maar Slob moet beseft hebben dat deze formulering in het vaarwater terecht kan komen van ideologieën zoals fascisme en communisme die, omwille van een utopisch einddoel, de neiging hebben om verschillen tussen mensen weg te praten en glad te strijken. Daar wil ze, denk ik, beslist niet mee geassocieerd worden. Dat kan verklaren waarom ze iets later, in een interview in het Noordhollands Dagblad, de formulering daarop aanpast: “Je zult zien dat er tussen jou en de ander eigenlijk geen verschil is in menselijkheid” (mijn onderstreping). In veel andere opzichten zullen mensen verschillen en blijven botsen met elkaar.
Zie ook Badiou, Levinas en verschillen en Meerstemmigheid.
Wil je commentaar geven of zien: klik op Verschillen en scrol naar beneden door.
vrijdag 28 juli 2023
Meelopen après la lettre
De vraag: “wat te doen met Heidegger?” klinkt regelmatig in de filosofie en aanverwante terreinen. Want Heidegger is een filosofische gigant van de 20e eeuw met uitstraling naar de gebieden van kunst, psychiatrie, theologie en literatuurwetenschappen. Je kunt eigenlijk niet om hem heen. Probleem: de man deugt niet. Hij was van 1933 tot 1945 lid van de de nazipartij, bleef zijn levenlang geloven in de bijzondere “zijnshistorische missie van het Duitse volk” en heeft nooit enige spijt betuigd over de Duitse misdaden uit de Tweede Wereldoorlog.
In dat licht gezien is het verbijsterend om te zien met welke vanzelfsprekendheid Heidegger als filosofische autoriteit erkend wordt. Op al die terreinen waar men uit zijn werk put is het gebruikelijk om aan het begin hoofdschuddend even stil te staan bij zijn bruine interesses, zich eventueel nog af te vragen of er een verband te leggen is tussen ’s mans filosofie en zijn nationalistische sympathieën. Men concludeert dan het liefst van niet, want daarvoor is zijn bijdrage te zeer onmisbaar.
Daarom vond ik het verrassend om een filosoof te treffen die de gebruikelijke vergoelijking van Heidegger simpelweg weigert. Als een daad van verzet, tegen het meelopen après la lettre. Die filosoof is Miriam Rasch. In haar boek Frictie over techniek en dataïsme vertelt zij dat ze niet rechtstreeks naar Heidegger wil verwijzen als het gaat om kritische techniekfilosofie, maar dat liever indirect doet: via het werk van de minder beladen auteurs Caputo, Capurro en Eldred. Zij verklaart haar positiekeuze als volgt:
“Hoe de kritische analyse van technologie als grote gelijkmaker (‘Gleichschaltung’: het op één lijn brengen en elimineren van tegenstand, dingen ondergeschikt maken aan een gemeenschappelijke maat’, aldus Stuart Elden) in een geest als die van Heidegger samen kon gaan met de politieke overtuiging dat bepaalde groepen mensen vernietigd moeten worden (ook een vorm van Gleichschaltung), is moeilijk te bevatten. Even lastig te begrijpen vind ik het dat die overtuiging uiteindelijk zo weinig invloed heeft gehad op de receptie van zijn werk. Inmiddels benoemt iedereen weliswaar de olifant in de kamer (zoals nu, hier). Om vervolgens over te gaan op de exegese van de teksten. Het is een feit dat je de twintigste-eeuwse westerse filosofie niet kunt bestuderen of begrijpen zonder Heidegger; je kunt niet onder hem uit. Ik kies ervoor om hem grotendeels indirect te behandelen. Heidegger beriep zich op de geschiedenis die teruggaat tot aan Plato en Aristoteles, ik beroep mij op hen die dezelfde beweging hebben gemaakt – zoals Rafael Capurro en Michael Eldred.”
Je kunt je afvragen of dit niet een leeg gebaar is van Rasch, want bijvoorbeeld Capurro en Eldred, op wie zij zich oriënteert, volgen in hun analyses de kritische techniekfilosofie van Heidegger. Ik vind haar positiekeuze moedig en meer dan louter symboliek, omdat Heidegger over het algemeen te makkelijk wegkomt met zijn immorele gedrag. Daar moet meer over gesproken worden.
Zie ook Heidegger en de Joden.
Wil je commentaar geven of zien: klik op Meelopen après la lettre en scrol naar beneden door.
woensdag 19 juli 2023
Gerechtigheid
Deze week lezen we in sjoel uit het eerste hoofdstuk van de profeet Jesaja. Het wordt de eerste van een reeks van zeven lezingen uit Jesaja, die loopt vanaf nu tot aan het Joodse Nieuwjaar. Jesaja profeteert in zijn boeken over het koninkrijk Juda en de hoofdstad Jerusalem in de periode van de Judese koningen Oeziahoe, Jotam, Achaz en Jechizkiahoe. Die vier koningen worden vermeld in de eerste zin, en hun regeerperiodes bestrijken het tijdvak van rond 760 tot 698 voor de gebruikelijke jaartelling, dus bij elkaar zo’n 62 jaar.
In die periode kwam de dreiging voor de twee Hebreeuwse koninkrijken Israël en Juda hoofdzakelijk van de grootmacht van die tijd, het Assyrische rijk. Het noordrijk Israël valt daaraan ten prooi in het jaar 722, dus midden in de periode waarover Jesaja profeteert, en de bevolking wordt weggevoerd. Jesaja spreekt er niet veel over, want hij woont daar niet, maar des te meer heeft hij het over de Assyrische dreiging die vervolgens op het zuidrijk Juda gericht is. Hij voorziet voor Juda een soortgelijke ramp als die Israël is overkomen. Hij waarschuwt daarvoor en roept zijn volksgenoten op om ter voorkoming daarvan hun leven te beteren.
Tot zover de historische tijdlijn, van 2700 jaar geleden. Daarnaast is er de tijdlijn van de Joodse jaarcyclus, die dit jaar loopt van september 2022 tot september 2023. Volgens de Joodse kalender is het volgende week donderdag 9 Av en vanaf dan worden een tijdlang de verwoestingen van de eerste en tweede tempel herdacht, en nog andere rampen uit de Joodse geschiedenis. Dat stelt een beperking aan de moralistische oproep van Jesaja tot verbetering van ons leven. Voor deze week kan dat nog wel, en Jesaja laat er geen twijfel over bestaan: zelfkritiek mag en moet en hij spaart de mensen en het volk niet. Maar vanaf volgende week donderdag is het anders: bij de herdenking van zulke historische rampen past alleen maar troost. Vandaar dat in de zes lezingen na 9 Av uit een ander Jesaja-vaatje getapt wordt: dat van de zogenoemde troost-lezingen, die komen uit het tweede boek van Jesaja, te beginnen met hoofdstuk 40. Maar nu eerst vol op het orgel van de zelfkritiek, hoewel ook deze week aan het eind van de lezing de troost niet ontbreekt.
Aangemoedigd door deze oproep van Jesaja voel ik me aangespoord om mezelf te corrigeren. In vorige blogberichten ben ik een paar keer uitgevallen tegen Dries van Agt omdat ik bij hem, in zijn spreken en in zijn acties, een soort anti-Israël-enthousiasme ontwaar. Ik vertrouw hem niet. Maar voor zover zijn organisatie The Rights Forum daadwerkelijk rechtsinstrumenten wil inzetten zoals het internationale recht en het internationale Straf- en Gerechtshof voor de beoordeling van de situatie in de Palestijnse gebieden kan ik daar niet tegen zijn. “Gerechtigheid, gerechtigheid zul je nastreven”, zegt immers het bijbelboek Deuteronomium.
Zie ook De man van hoger honing.
Wil je commentaar geven of zien: klik op Gerechtigheid en scrol naar beneden door.
donderdag 6 juli 2023
Monsters
De auto(snel)weg was al nooit mijn favoriete plaats om te zijn, maar het wordt daar langzamerhand wel akelig ongezellig, op het unheimische af. Dat gevoel krijg ik door de steeds grotere aantallen brute zwarte bakbeesten met dreigend grijnzende roosters en glurende roofvogelogen aan de voorkant en geblindeerde ramen aan de achter- en zijkanten. Ze stralen afweer en agressie tegelijkertijd uit. Ze jagen me schrik aan, en dat lijkt ook precies de bedoeling te zijn. Wat willen we elkaar voor boodschap afgeven met die monsters?
Ik besef nu pas hoe lief autootjes er ooit uit konden zien. Ik denk aan Renaultjes Dauphine, of Volkswagens of de Toyota Starlet. Hopelijk beweegt de automodecyclus weer snel de andere kant op.
Wil je commentaar geven of zien: klik op Monsters en scrol naar beneden door.
vrijdag 23 juni 2023
Immigratie en democratie
Terwijl we ons uitputten in excuses over ons verleden als slavenhouders (tot 150 jaar geleden) en als kolonialen (tot 75 jaar geleden) zijn we druk bezig om nieuw onrecht te creëren om onze bevoorrechte positie in de wereld veilig te stellen.
Miljarden aan Europees geld moeten ervoor gaan zorgen dat onder meer Tunesië, misschien ook Libië en Marokko migranten naar Europa gaan tegenhouden. Op hún manier wel te verstaan, dat wil zeggen door hardhandige pull backs, het afnemen van boordmotoren en het verhinderen van reddingshulp. Dat kunnen we natuurlijk eigenlijk niet toestaan, met onze hoge humanitaire standaarden, maar het is wel effectief. Excuses maken we wel over honderd jaar.
Dit is uiteraard niks anders dan puur neokolonialisme en Europees egoïsme, en dat voelt niet goed. Tegelijkertijd ben ik niet van de lijn Leo Lucassen. Deze hoogleraar arbeids- en migratiegeschiedenis aan de universiteit Leiden verkondigt al jaren dat je immigranten niks in de weg moet leggen. Laat iedereen gewoon komen die hier naar toe wil, niks mis mee. Zo is het altijd gegaan, en we hebben ze ook nog eens hard nodig.
Ik geloof ik er niks van, althans niet dat grote aantallen immigranten geen grote gevolgen zouden hebben. Hoe ingrijpend de gevolgen kunnen zijn meen ik nu in Israël te zien. Israël heeft in de loop van de jaren grote aantallen Joden vanuit de hele wereld opgenomen. Op grond van de Wet op de terugkeer praktiseert Israël de absolute ruimhartigheid die Lucassen propageert. Alleen voor Joden weliswaar, maar dan ook onbeperkt. Of ze nu uit het democratische Westen komen, of uit landen zonder democratische traditie zoals het communistische en huidige Rusland (naar schatting een miljoen of meer) of uit het Arabische Midden-Oosten en Noord-Afrika (900.000): ze zijn welkom.
Het wordt steeds duidelijker dat die grote aantallen immigranten uit autocratisch geregeerde landen in Israël destabiliserend werken. Op dit moment dreigt zelfs het gevaar dat Israël als democratische staat ten onder gaat, mede als gevolg van het stemgedrag van voormalige Russen, Irakezen en Marokkanen. Zij vormen de electorale basis van partijen zoals Otzma en Shas, die geen boodschap hebben aan de rechtsstaat en nu wél regeringsmacht hebben.
Zoiets zou bij massale immigratie in Europa ook hier kunnen gebeuren. Daarom is, wat mij betreft, de EU daar terecht voorzichtig mee.
Zie ook Fort Europa en Bestemming bereikt.
Wil je commentaar geven of zien: klik op Immigratie en democratie en scrol naar beneden door.
donderdag 15 juni 2023
Van Agt
Het lijkt zo sympathiek, de inzet van ex-premier Dries van Agt voor de Palestijnse zaak, via zijn stichting “The Rights Forum”. En dat is het misschien ook wel, want ook de Palestijnse zaak verdient aandacht. Maar tegelijkertijd houd ik er bij Van Agt een vieze smaak aan over.
Ik herinner me namelijk zijn houding als minister van Justitie tijdens de kaping van een trein door negen gewapende Zuid-Molukkers bij het Drentse De Punt in 1977. Met hun gewelddadige actie probeerden de kapers de aandacht van de regering af te dwingen voor een eigen staat op de Molukken die hen ooit door een Nederlandse regering was beloofd. Van Agt zei destijds: we praten niet met terroristen. Uiteindelijk werd de kaping beëindigd door een bestorming door mariniers, gesteund door de Koninklijke Luchtmacht. Deze actie kostte twee gegijzelden en zes kapers het leven.
De beëindiging van de kaping op deze wijze had de instemming van de andere leden van het crisisteam, maar Van Agt was van meet af de hardliner, de anderen waren voorstander van langer onderhandelen. Ik kan me bij beide standpunten, zowel van de havik als van de duiven, iets voorstellen, en ik snap ook dat uiteindelijk voor de harde lijn is gekozen. De vieze smaak in mijn mond heeft te maken met de spontane hardheid die Van Agt vertoonde toen het om een Nederlands belang ging en het totale onbegrip dat hij en zijn stichting jaren later vertonen voor de veiligheidszorgen van de staat Israël. Het woord hypocriet wil ik daarvoor niet gebruiken, want het kan natuurlijk zijn dat iemand in de loop van zijn leven verandert van havik in duif (of omgekeerd). Maar ik ben toch wel geneigd om zijn fervente anti-Israël retoriek te zien als troebele compensatie voor zijn eerdere harde nationale veiligheidsstandpunten.
Daarin word ik gesterkt door een paar recente uitspraken in Trouw van advocaat Liesbeth Zegveld over het handelen van Van Agt in 1977. “In de Kamer zei Dries van Agt gewoon dat de kapers op elkaar waren gaat schieten, of een paar weken later: dat alleen was geschoten op kapers die zich gewapenderhand hadden verzet. Allemaal niet waar, en dat zijn wel belangrijke bevindingen”. Schokkend, vooral door Van Agts vanzelfsprekende kritiekloosheid als het om zijn eigen groep gaat en de gretigheid waarmee hij een andere groep aan kritiek onderwerpt. Deze zaak laat wel weer zien hoe belangrijk het werk van kritische historici of advocaten is.
Zie ook Meerstemmigheid, Gerechtigheid en De man van hoger honing.
Wil je commentaar geven of zien: klik op Van Agt en scrol naar beneden door.
maandag 12 juni 2023
Rutte
Het verschijnsel Rutte blijft intrigeren, maar irriteert me ook steeds meer. Mark Rutte is charmant, innemend, immer opgewekt, geniaal taalvaardig en oneindig energiek. Maar inhoudelijk is hij van elastiek, een geloofwaardige kern van overtuigingen lijkt hij te missen. En misschien is er wel een verband tussen die kwaliteiten en dat gebrek. Hoe dan ook, die combinatie pakt niet goed uit, zo beginnen we te beseffen na onder andere de Toeslagaffaire en het Groninger aardbevingsdebacle.
Maar de schade kan nog wel eens veel groter blijken te zijn. Want sluipenderwijs vestigt zich een beeld van politiek bedrijven als een kwestie van achter de schermen aanpappen met machtige partijen als Shell en Unilever, en dat vóór de schermen gladjes en quasi schuldbewust wegpraten. Daarbij politici die werkelijk inhoudelijk gedreven zijn gefrustreerd achterlatend, en dat al jaren lang. Dat kan niet anders dan een uithollend effect hebben op het hele politieke bedrijf. Tel daarbij op dat een generatie tieners en twintigers nog nooit een serieus gedreven politicus in het centrum van de macht hebben zien staan, maar slechts een politieke Houdini. Hoe dodelijk kan dat zijn voor het vertrouwen in de politiek?
Het is waar, Rutte blijft indruk maken met zijn talenten. Op dit moment bij ons wat minder, in Europees verband des te meer. Misschien een goed moment voor hem om over te stappen? Zolang hij in de schijnwerpers staat vindt hij het best, waarschijnlijk. Maar dan moeten wij de gedachte toelaten dat we ook zonder hem kunnen. Hallo VVD?
Zie ook Pragmatisch omgaan met Rutte.
Wil je commentaar geven of zien: klik op Rutte en scrol naar beneden door.

