Verwoestend neoliberalisme

Goed eten en drinken, je brood verdienen, kinderen krijgen en ze een goede toekomst bezorgen. Is dat niet wat de meeste mensen willen? Of je nu een gewone man bent in Nederland, of een gewone man in Turkije of Marokko, je kunt zeggen dat eeuwenlang de hoofdmotieven in de levens van gewone mensen, waar ook ter wereld, niet zoveel uiteen gelopen hebben. En als sommige Turken en Marokkanen in Nederland terecht zijn gekomen, heeft dat waarschijnlijk helemaal niets veranderd aan die basale motieven. Ook hier willen de meesten gewoon eerlijk de kost verdienen en daarna lekker uitrusten, al kan dat hier niet onder de palmboom. Hier doe je dat, zoals de anderen in Nederland, op je balkon of in de tuin van je doorzonwoning.

De ‘gewone man’ kan, zo beschouwd, de andere ‘gewone man’ zonder veel moeite begrijpen. Dat blijkt ook in de praktijk van onze samenleving waar op het werk, op de markt, in het onderwijs en de zorg, de meestal Islamitische ‘ander’ vaak verrassend gewoon blijkt te zijn, en samenwerking geen probleem. Daar doelen ook Islamitische stemmen op, bijvoorbeeld in ingezonden brieven, die zeggen dat ze zich niet herkennen in het beeld van de Islam als een gewelddadige religie en uitspreken dat de Islam voor hen draait om vrede en respect en een waardig leven.

Maar dat is niet het hele verhaal. Want beide ‘gewone mannen’ worden bedreigd door moderne ontwikkelingen en globalisering. Voor de traditionele Nederlandse gewone man is er die dreiging door het wegvallen van vaste banen, scherpere concurrentie op de internationale arbeidsmarkt, en versobering van de welvaartsstaat.

Voor de Islamitische gewone man geldt dat ook allemaal, maar die blijkt nog een extra bedreiging van zijn levenssfeer te ondergaan. De markt en de globalisering zijn, volgens een studie van de antropologe Florence Bergeaud-Blackler, ook van invloed op zijn religie, en lijken daar de vertrouwde, gemoedelijke kantjes vanaf te halen. Niet alleen groeit het Islamitische fundamentalisme, er is ook een verbond zichtbaar tussen de globaliserende marktbewegingen en dat fundamentalisme.

Dat werkt volgens Bergeaud-Blackler als volgt. Door ontmoeting tussen neoliberalisme en religieus fundamentalisme kwam er een wereldwijde norm voor halalvlees die resulteerde in de uitvinding en uitbreiding van de halalmarkt. Theologisch betekent ‘halal’: dat wat geoorloofd is, alles wat de moslim kán doen om God te behagen. Maar het ontstaan van een halalnorm heeft dat veranderd: de Moslim móet zich daardoor nu conformeren aan halal en dat niet alleen op voedingsgebied.

Wat tot voor kort de religieuze Islamitische autoriteiten niet lukte – wat zij misschien ook niet wílden – heeft de neoliberale markt als vanzelfsprekendheid weten op te leggen, namelijk een universele halal standaard. Immers, door de meest strikte minderheid tevreden te stellen en tegelijk alle andere stromingen mee te nemen, diende de marktlogica de belangen van de fundamentalisten. Zo konden Maleisië en Nestlé samen aan de slag met een productielijn voor halal producten, volgens de striktste normen. Zelfs water wordt nu verkocht als van ‘industrieel gezuiverde halalkwaliteit’. Op dit moment voltrekt zich volgens Bergeaud-Blackler een volgende stap in dit proces: de aansluiting tussen Islamitische financiering en de halalindustrie.

Bergeaud-Blackler vindt het van belang om vooral ook de Islamitische autoriteiten erop te wijzen wat de markt met de religieuze norm heeft gedaan en tot welke destabiliserende effecten dat heeft geleid, ook voor de religie. Want voor zover die autoriteiten extremisme en fundamentalisme als gevaarlijk en onwenselijk zien – en daarvan zijn er genoeg, van Gülen tot Aboutaleb, van Marchouch tot Ajouaou – is het voor hen goed om te weten dat radicalisering maar heel gedeeltelijk afgeleid blijkt te kunnen worden uit een inherente karakteristiek van de Islam, maar zeker zoveel uit het globaliserende kapitalisme.

Dat is gevaarlijk, want het heeft een verwoestend effect op de gewone Islamitische man, in al zijn gemoedelijkheid.

Zie ook Met en zonder hoofddoek